Azərbaycan toylarında yengə nə üçün lazımdır? Qadin Dunyasi

Anarim.Az teqdim edir

Azerbaycan toylarinda yenge ne ucun lazimdir?

Azerbaycanda toy merasimleri hemishe ozunemexsus adet-enenelerile diqqet cekib. Bizim toylarin bir ozunemexsus terefi de yengelikdir. Evveller yengeliye xususi diqqet yetirilir, onu toyun bir atributu kimi qiymetlendirirdiler. Yenge hemishe yalniz bey ve gelinin yaxin qohumlarindan ve inanilmish adamlarindan teyin olunub.

Yengeler cox vaxt dayiarvadi, emiarvadi, qardasharvadi ve s. tecrubeli qadinlar teyin olunublar ki, onlar ere geden genc qiza mueyyen meslehetler verib, onu toy gecesine hazirlayiblar. Yengenin ikinci rolu ise qizin dogurdan da bakire oldugunu tesdiq etmek idi. Bezi yerlerde hem oglan, hem de qiz yengesi qapiniin agzinda durur ve toy gecesinin ugurlu olmasina nezaret edirdi. Azerbaycanin ekser bolgelerinde yengeler toy gecesi gelinin bakireliyi pozulandan sonra qohumlara gozaydinligi verirdi.

Ancaq bu adetimiz son zamanlar toyun atributlari sirasindan cixmaqdadir. Artiq bezi toylarimizda yengeler goze deymir. Bezi muasir gencler yengeye ehtiyac gormur, ondan imtina edirler. Bunu onunla esaslandirilar ki, eger oglan qizi beyenibse, onu qebul edibse, yengenin qapi agzinda ne ishi var?

AMEA Folklor İnstitutunun emekdashi, filologiya uzre felsefe doktoru Afaq Ramazanova Modern.az-a unudulan bu adetden - yengelikden danishib. O bildirib ki, yenge toy merasiminin ishtirakcilari silsilesinde butovlukde bu merasimin en muhum atributu kimi cixish edir: "Toy merasiminin son merhelesinde feallashan bu obraz, eslinde xeyir ishin ilk gunlerinden mueyyenleshir. Qizin qohumlari sirasindan secilen yenge "bashibutov", yeni erli, ogul-ushaqli, bir sozle, yarimish qadin olmalidir. Yenge obrazina butun turk xalqlarinin toy merasimlerinde rast gelinir. Qazaxlarda ve qaraqalpaqlarda jenqe, ozbeklerde yanqa, turkmenlerde enne, altaylarda yenqezi eyesi, Anadolu turklerinde yenqe, Dagistan terekemelerinde yenge, tuvalilarda cenqem, habele taciklerde yanqa vurova adlanan bu personaj butun hallarda (yeni butun xalqlarda) eyni funksiyani icra edir.

"Yenge" sozunun menasi Mahmud Kashgarinin "Divani-lugetit-turk"unde boyuk qardashin arvadi, V.Radlovun "Qedim turk lugeti"nde ise boyuk qardashin, ya da dayinin arvadi kimi aciqlanir. Qedim turk yazili abidelerinde de yenge adicekilen lugetlerdeki menada ishlenir. Bu cur moteber menbelerde yengenin toy merasimi ile ilgili funksiyalarinin anilmamasi hec de bu obrazin toy merasimine sonradan daxil edilmesi, yeni yashca "cavan" olmasini gostermir. Sadece olaraq, gelini mushayiet edenin cox zaman eyni adam-yeni qardash arvadi olmasi vezifenin de qohumluq munasibetini bildiren bu sozle adlandirilmasina sebeb olub".

Musahibimiz qeyd edib ki, bezi xalqlarda yengelik vezifesini qiz anasi icra edir: "Butun xalqlarin toy merasiminde gelini mushayiet eden, ona heyatinin bu muhum gununde davranish qaydalarini basha salan bu cur obraza ehtiyac duyulur. Bezi xalqlarda (nenlerde) bu vezifeni qiz anasi icra edir.
Azerbaycanlilarin, elece de bashqa turk xalqlarinin exlaq normalari, neinki qiz anasinin, butovlukde qan qohumlugu olan shexslerin bu vezifeye secilmesini istisna edir. Buna gore de qardash arvadi bu mesuliyyetli vezifeni boynuna goturur. Qardash arvadinin secilmesinin Q.Snesaryov terefinden gosterilen bashqa bir sebebi de movcuddur: "Ekzoqamiya ve patrilokal yashayish formasinda qizin, qardashlarinin qiz aldigi kollektive gedeceyini nezere alsaq, bu personajin mahiyyeti daha da ashkarlanar. Belece, qiz evinin qudaliq munasibetinde oldugu neslin numayendesi kimi cixish eden yenge, qizi onun ucun yeni olan kollektive daxil etmek vezifesi dashiyir".
Bashqa sozle, yenge gelinin dusheceyi muhit ve adamlarla daha yaxindan tanish oldugundan bu funksiyalarin mehz onun terefinden icrasi elverishli sayilir. Azerbaycanda da yengeye gelini toyqabagi-nishan, xinayaxdi, gelinbezedi ve s. merasimlerde mushayiet eden, oyud-nesihet veren bir obraz kimi yanashirlar. Bu munasibeti Azerbaycan folklor yaddashinda qorunan

Arxaligin oymadi
Gozum yardan doymadi
Cixdim yolun ustune
Paxil (Olmush) yengem qoymadi.

bayatisi tesdiq edir. Toy merasiminde bu cur obraza ehtiyaci ise qizlarin erken yashlarda ere verilmesi shertlendirir".

A.Ramazanovanin sozlerine gore, yenge ilkin olaraq gelinle beyi muhafize eden bir obraz kimi meydana gelib: "Ozbekler erken yashlarda "bikesh" adlandirdigi qizin sirdashi, esas meslehetcisi olan qardash arvadi toy merasiminde "jenqe" vezifesini icra edir. "Goycek Fatma" nagilinda, habele qaraqalpaqlarin "Qirx qiz" eposunda qehreman-qizlarin hamisi, komekcisi mehz yengedir.

Bulagin donge yolu
Sallanib yen ge yolu
Toy eden yaxshi bilir
Agirdir yenge yolu.

Bu bayatida yenge yolunun, yeni vezifesini agir hesab edilmesi yengenin hem de toy gecesinin neticelerini yoxlayan bir shexs olmasindan ireli gelir. Bu ise hemin obraza sonraki zaman kesimlerinde ashilanmish bir xususiyyetdir.

Bu personajin mensheyine gelince ise, fikrimizce, yenge ilkin olaraq gelinle beyi muhafize eden bir obraz kimi meydana gelib. Bele ki, yeni aile qurmush genclerin toy merasimi zamani bedxah ruhlara, sher quvvelere qarshi daha hessas olmasi melum faktlardandir. Bundan bashqa, toy merasiminde bu ve ya diger sebebden pis niyyetli adamlarin ishtiraki da mumkundur. Bu cur adamlardan, habele bedxah quvvelerden qorunmaq ucun gelinle beye xususi adamlar tehkim edilir ki, onlar da oz novbesinde novcavanlari muhafize edirler.

Mehz bu meqsedle taciklerde toy gecesi sehere qeder ishigi sondurmur; ruslarda elinde xencer tutmush bir atli butun geceni gelinle bey olan evin etrafina dolashir; salur turkmenlerinde eve xususi gozetci qoyulur; azerbaycanlilarda ve diger xalqlarda bu vezifeleri yenge icra edir.

Gorduyunuz kimi, inkishafin ilkin pillelerinde qoruyuculuq funksiyalarini heyata keciren yenge sonralar hem de nesihetci, daha sonra ise nezaretci vezifelerini icra etmeye bashlayir".

(Anarim.Az - in Qadin Dunyasi Bolumu)
Qadin Dunyasi

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023