Anarim.Az teqdim edir

Qohum evliliyinden dunyaya gelen ushaqlarin ekseriyyeti xeste dogulur - MUSAHİBE
Bu gun insanlar sahib olduqlari İ, İİ, İİİ ve İV qan qruplarina gore ferqlenirler. Bir ailede ise muxtelif qan qruplarindan olan ushaqlar dunyaya gele bilir. Ovlad sahibi olmaq cutluklerle yanashi, nene-babalarin da en boyuk arzularindan biridir. Amma bezen ushaqlarin ferqli qan qruplarindan dogulmasi ailede boshanmalara sebeb olur. Ushagin saglam ve ya xeste dogulmasi, hansi qan qrupuna, hansi rezusla dogulmagi bele birbasha genden asili ola biler.

Umumiyyetle, qan qruplarini ferqlendiren cehet nedir? Dogrudanmi, insanin qan qrupu her hansisa xesteliye tutulma riskinin coxlugundan xeber verir? Bezen ushaq ananin ve atanin qan qrupunda yox, ferqli qan qrupunda dogulur. Bu zaman ise "ushagimin damarlarinda menim qanim axir" ifadesi ikinci plana kecir. Bunun esas sebebi nedir?

Bu barede suallari B.E.Eyvazov adina Elmi-Tedqiqat Hematologiya ve Transfuziologiya İnstitutunun İmmunalogiya shobesinin İmmuno-hemotoloqu Reyhan Eliyeva cavablandirib:

Qan niye İ, İİ, İİİ, İV qruplara ayrilir?

- İnsanda qan qruplarinin ferqliliyini yaradan eritrositlerin uzerinde olan antigenlere gore. Eritrositlerin (qirmizi qan huceyreleri) uzerinde 350-ye yaxin antigenler var. Antigen ise zulal terkibli strukturlardir.

Qan qrupu eritrositlerin membraninda olan antigenlerin teyini vasitesile mueyyen edilir. Umumi olaraq 2018-ci il ucun 36 qan qrupu sistemi teyin edilib. Sehiyyede daha cox ABO sistemi ve Rh sistemi teyini genish istifade olunur. Luteran, Kell, Kidd, Daffi, Lyuis, Bombey ve s. qan qruplari sistemi bezi hallarda hemotransfuzion agirlashmalara, yeni dogulanlarda hemolitik xesteliyin yaranmasina sebeb ola bilirler.

Meselen, donorda Kell antigeni varsa, Kell antigeni olmayan resipiente o qani transfuziya etmek olmaz. ABO sistemi uzre dord qan qrupu var. 350-ye yaxin antigenler ise qruplasharaq 36 qan qrupu sistemini yaradir. Yeni eslinde, qan qrupu sisteminin sayi dord yox, 36-dir. Amma qan kocurulmesi, qanda her hansi emeliyyatlar, tedqiqler aparilanda daha cox bu dord qan qrupu reaksiya verdiyi ucun biz xususile bu dord qrup uzerinde ishleyirik. Bunu, yeni insan qaninin terkibinde bu maddelerin movcudlugunu ise ilk defe 1900-cu ilde Lanshteyn adli alim ashkarlayib. Adi kombinasiya usulu ile onlari ayirib ve 1910-cu ilden onlari İ, İİ, İİİ, İV qan qruplari kimi adlandiriblar.


Bes onlarin ferqi?

- Ferqini size bele izah edim. İ qan qrupunda insan bedeninde eritrositlerin terkibinde "A" ve "B" antigenlerinden hec biri olmur. İİ qan qrupunun terkibinde yalniz "A" antigeni, İİİ qan qrupunda yalniz "B", İV qan qrupunda ise eritrositlerin terkibinde "AB" antigenleri movcud olur.

Mehz bu antigen komplektlerine gore qanlar bir-birinden ferqlenir. İnsan hansi antigenle dunyaya gelirse, o antigenlerle de dunyasini deyishene qeder yashayir.

- (Rh)Rezus faktor "-" ve ya "+" ne ile izah olunur?

- Rezurs faktor dediyimiz antigenlere gore de biz qan qruplarini "-" ve "+" olaraq ayiririq. Rezurs faktor sistemi ozu 61 antigenden ibaretdir. Onlar arasinda bizim ucun vacib olan ve immun reaksiya veren "Rh" antigenidir. Daha aydin olsun deye tekrar deyim ki, her insanin qaninda dediyimiz 35 qan qrupu sisteminin her biri var.

Sadece olaraq, bedende mehz bu antigenlere qarshi immun reaksiya yuksek olduguna gore, biz yalniz her kesin bildiyi dord qan qruplari ile calishiriq. Yer uzerindeki insanlarin 99,9 faizi bu antigenlere gore ferqlenir.

- İnsanin qan qrupunun teyin prosesi nece aparilir?

- Qan qrupunun teyin edilmesi uzun illerdir eyni usulla aparilir. Qan teyini ucun anticisimlerin (A, B, Rezus) icerisinde bir damla insan qani tokulur. Butun reaksiya insan qani uzerinde aparilir. Eger qan yalniz "A" lovheciyinde parcalanma yaratdisa, bu o demekdir ki, hemin shexs İİ, yalniz "B" lovheciyinde parcalanma gedibse İİİ, eger hec bir lovhecikde parcalanma getmedise İ ve nehayet, hem "A", hem de "B" lovheciyinde parcalanma getdise, bu, hemin shexsin İV qan qrupunu dashidigini gosterir. Rezus anticisim lovheciyinde qan parcalanmasi mushahide olarsa, hemin qan qruplari musbet rezusda, hec bir reaksiya mushahide olunmazsa, menfi rezusda sayilir.

- Menfi, yoxsa musbet qan qrupu daha tehlukesizdir?

Tebii ki, biz qan qruplarini nisbeten hesablaya bilsek de, tam olaraq hansi qan qrupundan oldugumuzu sece bilmerik. Bu gun yer uzunde cox az insan menfi rezuslu qan dashiyicisidir. Statistikaya gore, 85% musbet, 15% menfi rezuslu insan var. Bolgeye gore ferqlenir, amma ortalama reqemlere gore, dunya ehalisinin 40%-i İ, 30%-den ashagi İİ, 10%-i İİİ, 5-6 % insan ise İV qan qrupu dashiyicisidir.

Tehlukeli terefi yalniz odur ki, menfi qan qruplari az oldugundan, qan kocurulmesi zamani tez bir zamanda tapmaq cetin olur. Bashqa hec bir cehetden musbet ve ya menfi qan qruplari arasinda ferq yoxdur.

Eger qadin menfi qan qrupudursa ve betninde dashidigi korpe de menfi qan qrupunu dashiyirsa, hec bir problem gozlenilmir. Yox, eger betnindeki korpenin qani musbetdirse, bu zaman hamilelik dovrunde korpenin qanindaki musbet anticisimler ananin qanina kecir. Bu zaman ananin qaninda immun reaksiyalar getmeye bashlayir.

Menfi qan qrupu hemin musbet komponentleri yad cisim kimi qebul etdiyi ucun bashlayir onlari parcalamaga. Sonra ananin qaninda emele gelen anticisimler kecir ushagin qanina ve onun eritrositlerini parcalayir ki, bu da dogulacaq ushaqda agirliq derecesinden asili olaraq hemoliz yaradir.

Bunun qarshisini almaq ucun menfi qan qrupundan olan qadinlar hamilelik dovrunde 2-ci aydan etibaren nezaretde saxlanilir. Hamileliyin sonuna qeder qanda anticisimlerin dashinmasi yoxlanilir. Eger qanda dashiyicilarin miqdari artirsa, ushaq dogulmamishdan qabaq ve ya dogushdan derhal sonra anaya antirezursimmunoqlobulin vurulur.

Kifayet qeder bahali iynedir. Bu iyne ananin qaninda yaranan anticisimleri oldurur ve sonraki hamilelikde ananin qaninda olan anticisimlerin korpenin qaninda parcalanma yaratma ehtimalinin qarshisini alir.

Bele bir meqam da var ki, menfi qan qruplu ana betninde uc ayliq musbet qan qruplu korpeni telef edibse, onun qaninda coxlu sayda anticisimler kutlesi yaranir. Bu ise novbeti hamilelik dovrunu saglam shekilde sona catdirma ehtimalini azaldir, korpeni ciddi shekilde tehluke qarshisinda qoyur.

- Bezen yanlishliqla resmi senedlerde (shexsiyyet vesiqesi ve s.) insanlarin qan qrupu duzgun qeyd edilmir. Bele olan zaman yanlish qan kocurulmesi bash vererse, insan ole bilermi?
- Bezen deyirler ki, menfi qan qrupu ile dogulan qiz ushaqlari gelecekde ciddi problemlerle qarshilashirlar. Bu ne derecede dogrudur?

- Cox maraqli meqama toxundunuz. Uzun iller evvel bu kimi hallara nisbeten daha tez-tez rast gelinirdi. Amma indi nadir hallarda da olsa, beli, rast gelinir. Menfi rezusa musbet rezus qan vurulanda olum hallari olur. İlk defe kocurulende olum riski ashagi olsa da, ikinci defe ne vaxtsa eyni sehv tekrarlanarsa, hemin insan derhal ole biler. Ferqli antigenler bir-birini parcalayir ve qanda duyunler emele gelir. Bu da qan dovranini pozur ve insan olur.

- Bezen bir ailede dogulan ushaq ne ananin, ne de atanin qan qrupuna uygun gelir. Bu kimi hallarda boshanmaya qeder geden mubahiseler olur. Umumiyyetle, bele hal mumkundurmu? Bunun elmi izahi varmi?


Bu meselede boshanmaya qeder getmek cahillik elametidir. İyirmi birinci esrde yashayiriq, internetden her cur informasiyani elde etmek olur. Elbette, bu cur hallar mumkundur, bunun elmi izahi var. Bele bir meqam var ki, İ qan qrupundan olan ana ve ata aile qurursa, onlarin ovladlari yalniz ve yalniz bu qrupun dashiyicisi olacaq.

Bayaq dediyimiz kimi, bu qan qrupunda hec bir antigen olmadigi ucun dogulan ushaq yalniz İ qrup olacaq. Cutluklerden biri İ, digeri İİ qan qrupudursa, o zaman dogulacaq korpeler hem İ, hem de İİ qan qrupunu dashiya biler. Cutluklerden biri İ, digeri İİİ qan qrupudursa, dogulacaq korpeler hem İ, hem de İİİ qrup ola biler.

Nehayet, cutluklerden biri İ, digeri İV qan qrupudursa, burada cox maraqli veziyyet yaranir. Bu cutluklerin ovladlari hec bir halda oz qan qruplarindan, yeni İ ve İV qan qrupundan ola bilmez. Onlarin ushaqlari ya İİ, ya da İİİ qan qrupunun dashiyici olurlar.

Eyni qan qrupundan olan cutlukler evlenirse, meselen, İİ qan qrupunu goturek, onlarin ushaqlari hem İ, hem de İİ qan qrupundan ola bilerler. Cutluklerden biri İİ, digeri İİİ qan qrupudursa, onlarin dogulacaq ovladlari İ, İİ, İİİ, İV qrup ola biler. En muxtelif qan qrupu bu hesab olunur. Elmi izahi budur ki, qan qrupunun terkibinde ferqli antigenler oldugundan, onlarin birleshmesi zamani bashqa qruplar meydana gelir.


Amma rezus ferqleri ise bezen genden asili ola bilir. Meselen, iki menfi rezuslu qan qrupundan olan cutluyun ovladi musbet rezuslu qan qrupunda dogula biler. Bu, ona gore bash verir ki, insanlarin fenotipi (hazirda dashidigi qan) ve genetikasi eyni olmaya biler. Fenotipi menfi rezus qan qrupu olan insanin genetikasinda musbet rezuslu qan qruplari varsa, mumkundur ki, dogulacaq ushaqlarda bu ozunu buruze versin. Gen itmediyi kimi, bunun hec bir limiti yoxdur. Bir nece nesilden sonra bele bu hal ortaya cixa bilir.

- Hec olubmu bu cur problemle rastlashan cutlukler muraciet etsin?

- Beli, biz onlara veziyyeti izah etmishik. Amma israrla bunu qebul etmek istemeyen cutluklere bu gun ucun en deqiq test olan DNT analizini vermeyi (dirnaq, sac, agiz suyu) tovsiye etmishik.

- Qan qruplarina gore pehrizler, xasiyyetler, her hansi bashqa cehetlerin mueyyen edilmesinin elmi izahi varmi?

- Xeyr, elbette ki, bu kimi sohbetler ferziyyelerdir. Onlarin hec bir elmi izahi yoxdur. Yaponiyada hetta insanlari qan qruplarina gore ishe gotururler. Alimler dushunur ki, qan qrupu insanin İQ seviyyesine tesir ede bilir, buna gore insanlarin aktiv, passiv olmasini dushunub ishe gotururler. Dushunurem ki, onlarda kasta bolumleri olub ve bu da ondan ireli gelir. Amma bu, tebii ki, elmi cehetden isbat olunmayib ve esassizdir.

- Bes "qohum evliliyi" nece? Ekser hallarda cutluklerin dogulacaq ovladlari xeste dogulur. Bunun sebebi nedir?

- Bu, genden asilidir. Meselen, bir nefer qohum evliliyi yox, yad bir genin dashiyicisi ile aile qurur. Eger onun genetikasinda her hansi gizli xestelik varsa (talassemiya, daun ve s.), bu diger genetikaya qarishacaq ve itecek. Eger gen temizdirse, o zaman hec bir tehluke gozlenilmir. Amma qohum evliliklerinde eyni veziyyete nezer salaq.

Meselen, oglan A(X) olsun, evleneceyi emisi qizi A(X) olsun. X burada her hansi bir xestelik olaraq isharelenir. Cutlukden dunyaya gelecek ushaqlarin saglam dogulma ehtimalina baxaq. AA birleshmesi olarsa, ushaq saglam dogulur. Bunun mumkun olma ehtimali ise olduqca azdir. A X ile birlesherse, ushaq xeste dogulur. X X ile birlesherse, dunyaya gelecek ushaq cox daha agir xeste olacaq.

Bu sebebden qohum evliliyinden dunyaya gelen ushaqlarin ekseriyyeti xeste dogulur. Cunki hec kim gen dashiyicilarinin temiz olub-olmadigindan emin ola bilmez. Bunu gen yoxlanishi ile ashkarlamaq mumkundur. Ele ola biler ki, o cutluyun ushagi saglam dogular (AA birleshmesi ile), amma gelecekde ovladinin ovladinda bu xestelik ozunu buruze vere biler.

- Bedende xallarin artmasi, shishmesi, hetta ciddi xesteliklere cevrilmesinde qan ne qeder rol oynayir?

- Qanda tumor eleyhine maddeler var. Bu, bizim her birimizin qaninda var. Amma neyrofibromatoz deyilen nadir xestelik var ki, bu xestelik dashiyicilarinin qaninda o maddeler olmur. Onlarda deride idare olunmaz artimla xallar emele gelir. Kicik xallar bele birden-bire boyumeye bashlayir, hetta butun deri ortuyu xal ile qapanir.

Normal insan orqanizminde xallarin boyumesinin qarshisini alan madde var. Qan ele bir sheydir ki, eger qanda dominant xestelikler varsa, o, hokmen nesilden nesle kececek. Resessiv xesteliklerdirse, kece de biler, kecmeye de.

- Qan qrupuna gore xesteliklere yoluxmalarin elmi izahi varmi? Deye bilerikmi ki, bu qan qrupu bu xesteliklere mutleq tutulacaq?

- Bele bir shey var. Aparilan elmi arashdirmalarda melum olub ki, İ qan qrupu dashiyicilarin bedeninde terkibi melum olmayan antigenler var ki, helikabakterpilari (mede xorasi, mede qastriti toreden bakteriya) deyilen bakteriya ucun rahat sherait yaradir. Rahat inkishaf edir ve mede xercengine qeder getirib cixara bilir.

Amma diger qan qruplarinda bu xesteliyin rast gelinmesi faiz etibarile azdir. Malyariya xesteliyi ise, demek olar ki, İ qan qrupu olan insanlarda rast gelinmir. Mede xercengi xesteliyi daha cox İİ qan qrupunda rast gelinir. Amma sebebi hele de arashdirilir. Ona gore ki, bu xesteliyin endemik oldugu erazilerde yashayan insanlarin orqanizminde hemin maddeler itib ve xesteliyin inkishafi ucun rahat sherait yoxdur. Hemin zonalarda yerli ehaliden cox gelen insanlar, turistler daha cox malyariya xesteliyine tutulur.

- QİCS xesteliyi ve diger yoluxucu xestelikler zamani qan qruplari her hansi bir rol oynayirmi?

- Ferqli qan qrupundan olan insanlarda QİCS xesteliyine yoluxma ehtimali azalir. Meselen, İİ qan qrupu dashiyicisi QİCS xestesi olan qadin İV qan qrupu dashiyicisi olan kishi ile cinsi elaqede olan zaman kishinin QİCS-e yoluxma ehtimali minimuma enir. Ona gore ki, qadindan kishiye kecen yoluxmush huceyreler kishinin eritrosit antigenlerin dashiyir. Kishi orqanizmi onu yad cisim kimi mehv edir ve yoluxma ehtimali azalir.

Eyni qan qrupu olanda ise yoluxma ehtimali yuksekdir. Qan muhitinde yashayan Hepatit B, C xestelikleri var ki, biz onlari deri uzerine surtsek, yoluxmaz. Onlar yalniz selikli qishalar, ya da aciq, qansizma olan yaralar vasitesile yoluxa biler. Yeni bu xestelik dashiyicilari rahat shekilde cemiyyetde ishleye bilir.

- Hemin xestelerle ishleyen hekimlerin ehtiyatsizliqdan yoluxma hallari olurmu?

- Beli. Hekimler 3-6 aydan bir hemoqlabin miqdarini yoxlayir. Xesteliye yoluxma ehtimallari daim nezaretde saxlanilir.

- Hepatitin, QİCS-in bocek dishlemesi vasitesi oturulmesi mumkundurmu?

- Hazirda bu istiqametde arashdirmalar aparilir. Amma bu barede verilen aciqlamalarda qeyd edilir ki, transmissiv yoluxma yoxdur. Yeni bir agcaqanad xeste insani dishleyib, ardindan saglam insani dishleyerse, yoluxma bash vermez. Baxmayaraq ki, qan muhiti yaradir, yene de elmi cehetden bele bir yoluxmanin movcudlugu subut edilmeyib. Amma belke de, yaxin gelecekde bu istiqametde her hansi yeni aciqlamalar yayimlanir.

Men oz fikrimi deye bilerem ki, bu cur yoluxma movcud olsa, bu, artiq dehshetli hal alar. Yeqin ki, yoluxma bash vermesi ucun minimum miqdar var.

- Peyvendler xesteliklerin qarshisini ala bilirmi?

- Bilirsiniz, bu da maraqli meqamdir. Mueyyen bakteriyalarin qarshisini almaq ucun vurulan peyvendlerin ozunun de muddeti var - 3, 5,10 il. Ola biler ki, ushaga peyvend vurulsun, amma ushaq 3, 5 il hec hemin xestelikle qarshilashmasin. Nehayet, peyvend oz tesirini itirdikden sonra bu xestelikle rastlashanda yoluxur. Hemin anticisimler effektini itirir ve sanki hec peyvend olunmamish kimi qalir. Amma biz bunu texmin ede bilmerik deye, peyvendlerden istifade edirik.

- İnsanlarin xesteliklere yoluxmasi niye bu qeder artib?

- Temiz qida yoxdur. Yediyimiz qidalarin terkibine vurulan muxtelif kimyevi qatqilar, geni modifikasiya edilmish mehsullar, konservantlar, eyni zamanda, ekoloji faktorlar da bu prosesi suretlendirir. 100 il bundan qabaq nene-babalarimiz sadaladigimiz kontragen mehsullarla nadir hallarda rastlashirdisa, biz de bu gun temiz qidalarla nadir hallarda rastlashiriq. Bu sebebden de bu gun ekser xestelikler cavanlashib. Kontragen maddeler birbasha xerceng emele getirir.

Xerceng emele getiren iki virus var - HTLV ve Epshteyn-Barr. Hemin qidalari istehlak eden zaman ise orqanizmde qan huceyreleri mutasiyalara ugrayir. Umumiyyetle, butun orqanizmde mutasiyalar bash verir, sadece olaraq, onlarin sag qalma ustunluyu azdir. Lakin hemin bu kimyevi terkibli qidalar bedende mutant huceyrelerin sayini artirir, suretli bolunmeler neticesinde bedende shishler yaranir (bed-xosh xasseli).

Hetta arashdirmalar gosterib ki, xerceng xesteliyi tebietde yashayan heyvanlarda daha azdir, neinki ev heyvanlarinda. Ev heyvanlari insanlarin istehlak etdiyi qidalardan istifade etdiyi ucun onlarda bu xestelik daha cox ashkarlanir.

- Yer uzunde yalniz 43 neferde movcud olan "Rh Null" qan qrupu var. Azerbaycanda bu qan qrupunda insan varmi?

- Bu qan qrupu dunyada yalniz 43 neferde var. Hemin insanlar ise daim nezaretde saxlanilirlar. Azerbaycanda bu qan qrupu dashiyicisinin olub-olmadigini mueyyen etmek cox cetindir, cunki onun yoxlanilmasi ucun sherait ve cihazlar yoxdur. Hemin qan qrupu dashiyicilarinda bizden ferqli olaraq, rezus sistemi yoxdur. Yeni onlara qan lazim olanda yalniz ozleri kimi qan qrupuna sahib insandan alinmalidir. Bunun ucun ise hemin qan bir olkeden digerine dashinmalidirsa, heyati riski daha da artir.

Qan transportuna icaze verilmediyi ucun dovlet hemin qan qrupu dashiyicisini o xestenin yanina gonderir. Bu anomaliya hesab olunmur. Hec bir ferqimiz yoxdur. Tek ferq odur ki, onlarin eritrositlerinde bizde olan 50-60 antigen yoxdur.

- Tibb o qeder inkishaf edib ki, demek olar ki, butun orqanlarin evezleyicisi var. Bes qani evez eden her hansi bir keshf varmi?

- Bu gun alimler ideal qan uzerinde calishirlar. Yeni hec bir antigen dashimayan qan en ideal qan hesab oluna biler. Antigen dashimadigi ucun hemin qanin evezleyicisi elde edilerse, insanlara hec bir problem olmadan saf eritrositleri vurmaq olacaq. Eritrositler uzerinde aparilan arashdirma musbet netice vererse, bu, cox boyuk nailiyyet olacaq. Antigensiz eritrosit kutlesi dunyada ilk ola biler.

(Anarim.Az - in Qadin Dunyasi Bolumu)