Sevginin tekamulu
Sevgi / Maraqli
13 Eylul 2018
2 142
0
Sevgi nedir – Qerb edebiyyatinin yaratdigi bir efsane, yoxsa umumbesheri mohteshem bir fenomen? İnsan niye ashiq olur? İnsan nece sevir? Sevgi zeruridirmi? Sonunda elmin elde etdiyi nealiyyetlerle bu suallara dolgun cavablar vermek mumkundur.
Dilimizde sevgini ifade ede bilen bir nece soz var: eshq, mehebbet, sevda. Bu sozler bir cox halda eyniyuklu kimi qebul edilse de, eslinde eyni menalari ifade etmirler. Ona gore bele qerara geldik ki, yazimiz boyunca sevginin muxtelif merhelelerinden ve novlerinden behs etdikce bu anlayishlara da aydinliq getirek.
Eger biz insanin tekamul yolu ile yarandigini dushunurukse, bes nece oldu ki, sevgi yarandi? Sevginin insan tekamulundeki yeri haradir, hansi sebeblerden qaynaqlanir? Shubhesiz, tekamul boyunca deyishiklikler movcud hansisa zeruriyyetlerden yaranir. Mehz sevgi de bele bir zeruriyyet idi.
Her shey 4 milyon il evvel insanin “ayaga qalxmasi”la bashladi. Bipedalizm (ikiayaqliliq) insan bedeninde ciddi deyishikliklerin bash vermesine sebeb oldu. On ayaqlari ele cevrilen insan bunlardan istifade ederek yeni tecrubeler qazanirdi, muasir insanin beyninde diger primatlardan ferqlenen frontal lob (beynin on hissesi) mehz bu dovrlerde inkishaf etmeye bashlayir. Hemcinin bu sebeble insanin canaq sumuyunde de kicilme bash verirdi. Bunu bilmek lazimdir ki, o zamanlar insanlarda da, indiki shimpanzeler kimi hamilelik 2 il davam edirdi. Lakin mehz canaq sumuyunun daralmasi ve dunyaya gelecek korpenin bashinin daha boyuk olmasi onun dogulmasini cetinleshdirirdi. Buna gore de hamilelik dovru tedricen hazirki 9 aya qeder azaldi. Bu ise dunyaya gelen korpenin oz inkishafini tamamlamadigini ve daha cox qaygiya ehtiyaci oldugunu bildirirdi.
Habele bu zamanlarda insan artiq ibtidai emek verdishleri formalashdirirdi ki, bunlarin korpeye oyredilmesi uzun vaxt teleb edirdi. Neticede ata ana ile birlikde qalib korpenin qaygisini cekmeli ve onun inkishafinin teminine destek olmali oldu. Artiq her iki terefin de uzerinde ciddi mesuliyyet var idi. Beynimiz bu cur biznes munasibetlerine oxshayan yorucu ve rasional mesuliyyetleri esrarengiz ve xosh sevgi ile evez etdi. Sevgi cari veziyyetin neceliyinden ve gelecekde hansi boyuk zererlerin ola bileceyinden asili olmayaraq insanlarin birlikde olmasini mumkun eden bir irrasional gucdur.
Bes beynimiz bunu nece edir?
Melumdur ki, beynimiz bedenimizi, hemcinin ozunu muxtelif elektrik siqnallari gondererek idare edir. Bu elektrik siqnallarinin neqliyyatinda nevrotransmitter adlanan xususi kimyevi maddelerin-hormonlarin ehemiyyetli yeri var. Beynimiz bu hormonlarin balansini tenzimlemekle bizim davranish ve dushuncelerimize yon verir. Sevgi de mehz ele bu cur nevrokimyevi bir hadisedir.
İlk merhele – Vurulmaq ve ya İlk baxishda sevgi
1976-ci ilde Nyu-Yorkda laboratoriya sicanlari uzerinde bir arashdirma aparildi. Bu arashdirmanin esas tedqiqat obyekti MHC (Major Histocompataibility Complex-Esas Histouygunlashma Kompleksi) genlerinin sicanlarin diger hansi sicanla cutlesheceyine ne kimi tesirinin oldugunu arashdirmaq idi. Aparilan tecrubenin sonunda bele bir netice elde olundu ki, sicanlar immun sisteminin duzgun fealiyyetinde muhum rol oynayan MHC genleri ozunkunden ferqli olan sicanlarla cutleshmeye meyllidir. Ferqli MHC genlerine sahib olmaqlari ise onlarin dunyaya getireceyi ovladlarinin xesteliklere qarshi daha dozumlu olmasi demekdir. Eyni hal ABSh-in Cenubi Dakota ve Montana shtatlarinda yashayan qapali Qutterit cemiyyetlerinde de mushahide edilmishdir.
Bes bir diger insanin hansi MHC genlerine sahib oldugunu nece bilirik? Burada ise bize komeye feromonlar adlanan xususi gizli qoxu ifraz eden kimyevi maddeler gelir. Sirf bu qoxularin vasitesil0e bize en uygun olan shexsi digerlerinden ferqlendire ve seve bilirik.
Bes biz vurulduqda ne bash verir? Sevginin yaranmasinin ilk merhelesi feniletilaminin ifrazi ile bashlayir. Feniletilamin insanin ve diger memelilerin merkezi sinir sisteminde nevrotransmitter kimi fealiyyet gosterir. Bu madde hemcinin shokaladin terkibinde de var oldugundan, shokalad “xoshbextlik qidasi” sayilir. Onun tesiri neticesinde iki yeni kimyevi madde ifraz edilir: dopamin ve epinefrin. Bilindiyi kimi dopamin severken bizim ozumuzu xoshbext hiss etmeyimize sebeb olan hormondur. Dopamin tebieten asililiq yaradan ve hemcinin beynin ozunu mufakatlandirma ucun ifraz etdiyi kimyevi maddedir. Bu madde eyni zamanda narkotik vasitelerin de tesirile ifraz olunur. Efinefrin ise diger bir adi ile, adrenalin adi ile daha cox taninir. Bu hormon bizim urek doyuntulerimizin suretlenmesine, dizlerimizin esmesine, ani acliq hissi yashamagimiza ve netice etibari ile bizi “qac ve ya doyush” veziyyetine getirir.
Sevgide diger bir boyuk rola sahib olan hormon ise cox zaman medemizde kepeneklerin ucushdugunu bize zenn etdiren, saatlarla ishtahsizliga sebeb olan serotonindir. Serotonin “xoshbextlik” hormonu kimi bilinir. Serotonin seviyyesinin yuksek olmasi ozumuzu yaxshi, rahat hiss etmeyimize sebeb olur ve eger normadan ashagi olarsa, depresiyaya dushuruk. Serotoninin yuksek seviyyede olmasi hemcinin yaralarin tez sagalmasina sebeb oldugu bilinir.
Hemcinin son keshflerden de biri NGF (sinir inkishaf faktoru-nerve growth factor) adlanan proteinin ilk vurulma zamani hedden artiq yuksek seviyyelere qalxmasi olmushdur. Bele ki, bu protein sagqalma ile yanashi beyin huceyreleri de daxil olmaq uzre butun huceyreler arasi elaqenin yaradilmasi, inkishaf etdirilmesinden mesuliyyet dashiyir. Belelikle, artiq ilk merhele basha catmish olur.
Qeyd etmek olar ki, beynin vurulma zamani verdiyi reaksiya narkotik madde qebulu zamani verdiyi reaksiyalarla ortushur. Bu o demekdir ki, ashiq artiq vuruldugu shexsin ardinca getmek mecburiyyetindedir, cunki artiq asililiq yaranmishdir.
İkinci merhele — Eshq
Beli, ikinci merhelede artiq veziyyet bir az deyishir. İkinci merhelenin eshq adlandirmagimizin xususi sebebi var. Cunki eshq sozunun erebceden “asheka” adlanan sarmashiqdan geldiyi guman edilir. Bu sarmashiq agaca dolanaraq onu zamanla mehv edir. Klassik “sham ve pervane” menzeresine benzese de, eslinde biz veziyyetin dramatikliyini gostermek ucun yox, iki shexsin uzun muddet birlikde olacagini qeyd etmeye calishmishiq. Nezere almaq lazimdir ki, orta esr ereb cemiyyetlerinde kimese ashiq olmagin meyusluqla neticeleneceyi zenn edilirdi.
Lakin her zaman ikinci merheleye kecmek mumkun olmur. Cunki tereflerden biri eger bu munasibeti desteklemese, artiq ashiq olmush shexs sevdaya dushmush olur. Sevda sozu Qerbdeki melanxoliya sozunun adekvatidir. Hippokratin fikrince insanin bedeninde dord od (vezi, maye) olur ve bunlar bedeni idare edir. Bunlar insan temperamentini teshkil eden esas elementlerdir. Balansin pozulmasi insanin ruhi ve (ya) fiziki vezyyetinin deyishmesine sebeb olur ve sevda (erebce qara demekdir) insanin artiq oldugu zaman insan cox zaman bedbin, kederli ve esebi olur. Qarshiliqsiz qalan sevginin qara sevda adlandirilmasinin sebebi de budur. Sevdali shexsin bu veziyyeti bezen bir muddet sonra ozluyunden kecse de, bezen de agir kliniki depresiya ile mushahide olunur.
Bele ki, ilk vurulma anindan, hormonlarin oz pik seviyyelerine catmasindan sonra eshq bashlayir ve eshq 1.5-3.5 il davam ede biler. Bu dovrde bedende movcud olan dopamin, serotonin kimi hormonlar ozumuzu xoshbext hiss etmeyimize sebeb oldugundan, munasibete davam etmeye calishiriq. Eshqin sonlarina yaxinlashdiqca ise hormonlar, demek olar ki, vurulmadan onceki veziyyetlerine qayitmaga nail olurlar ve bu artiq munasibetde olan cutluyun ozunu evvelki tek xoshbext hiss etmemesine, aradaki heyecanin itdiyini dushunmeklerine sebeb olur.
Ucuncu merhele — Mehebbet
Bu merhelede cutlukler iki yolla uz-uze qalirlar. Birinci yol mehebbet adlanir. Mehebbet on illerle davam ede bilir. Mehebbetin sevginin en pik ve shuurlu noqtesini oldugunu demek olar. Meselen, biz Veten mehebbeti, dostlar arasi mehebbet, insanin cemiyyete mehebbeti kimi veziyyetlere shahid oluruq. Bu tesadufi deyil, cunki mehebbet sozunun menalarindan biri de mehz “dostluq, sohbet”dir.
Yeni bele deye bilerik ki, ilkin ibtidai ehtiraslari soyuduqdan, eshq korlugu kecdikden sonra tereflerin bir-birile munasibetinin davaminin temini ucun arada hormetin, dostlugun, hemsohbetliyin, qarshiliqli anlashmanin, ortaq maraqlarin olmasi vacibdir. Buna gore bir cox hallarda enenevi nigah formalarinin (partnyorlarin valideynler, qohumlar terefinden secildiyi) romantik nigahlardan daha ugurlu alindigi ashkar edilir, cunki burada tereflerin sosial-iqtisadi ve medeni-menevi uygunlugu diqqetle secilmish olur. Diger bir yol ise ayriliqdir. Eger terefler artiq bir-birlerine olan maraqlarini itirir ve yeni insanlarla tanish olmagin onlar ucun daha menfeetli oldugunu dushunurlerse, artiq ayriliq zamani gelib catmishdir.
Sonda bunu deyek ki, ilk zamanlar sevgi korpelerin heyatda qalma shansini artirmaq ucun yaranmish olsa da, hazirda partnyorlarin bir-birini tanimasindan heyatlarinin sonuna qeder davam ede bilen bir prosese cevrilmishdir.
Menbeler:
1. The Chemistry of Love
2. On Love
3. The Seven Year İtch: Theories of Marriage, Divorce, and Love
4. Ashk… Beyinde mi kalpte mi?
kay
Evvelki Xeber
Novbeti Xeber
Geriye Qayit
Anarim.Az
Sayt Rehberliyi ile Elaqe
Saytdan Istifade Qaydalari
Anarim.Az 2004-2023