İnsanlarda niye 4 qan qrupu movcuddur? - Minillerden gelen SİRR
Xeber / Maraqli / Saglamliq
23 Agustos 2022
2 009
0
1900-cu ilde avstraliyali hekim Karl Lendshtayner terefinden keshf edilen qan quplari 1930-cu ilde ona Nobel mukafati qazandirib.
Anarim.Az xeber verir ki, o gunden beri elm adamlari qan qruplarinin biologiyasina dair daha derin bilgilere sahib olmaq ucun daha guclu metodlar keshf edib. Aparilan arashdirmalar neticesinde qan qruplari haqqinda daha qeribe melumatlara, meselen, irsi kecid, saglamligimiz uzerindeki tesirleri kimi melumatlar uze cixib. Lakin diger terefden qan qruplari ile bagli hele ki, insanlara melum olmayan bezi sirli meqamlar movcuddur.
Muasir tibb sayesinde insanlarin keshf ede bildiyi ve heyat qurtaran bir cox bilgi tarixin boyuk bir qisminde insanlara xeyal kimi gorunub. İntibah dovrunun hekimleri xestelerinin damarina elave qan yeridilende neler bash vere bileceyini dushunmush, hetta bir cox xesteliyin bu yolla sagala bileceyini ehtimal etmishler. Nehayet, 1600-cu illerde bir nece hekim bu fikri sinaqdan kecirmish, ancaq teessuf ki, sinaq qorxunc neticelere yol acmishdir.
Fransali hekim bir buzovun qanini agir bioloji ve fizioloji simptomlari olan deliye vurub, bir nece inyeksiyadan sonra xeste dunyasini deyishib. Butun bu menfi tecrubeler neticesinde qan kocurmesi novbeti 150 il boyunca insanlar arasinda pis ad cixarib.
19-cu esrde yalniz bir nece hekim proseduru tekrar tecrubeden kecirmek ucun muzakirelere bashlayib. Dogum esnasinda bezi qadinlarin qan catishmazligindan dunyasini deyishmesinden sonra 1817-ci ilde ingiltereli Ceyms Blundell “tale” kimi gosterilen bu durumu redd edib ve xestelerin qan kocurulmesi ile heyatinin xilas edilmesinin mumkun oldugunu ireli surub.
Blundell ilk olaraq xestelere yalniz insan qani kocurule bileceyine qerar verib. Ancaq o gune kimi hec kim bele bir kocurmeni sinaqdan kecirmeyib. Teslim olmayan Blundell saglam donordan xesteye qan kocurulmesini temin eden aletler duzeldib. Hazirlanan “cihaz” itler uzerinde sinaqdan kecirilib ve daha sonra hekim olumcul xeste olan bir insani mualice etmek qerarina gelib. Xestenin yashamasi ucun tek shans qan kocurulmesi olub. Bir nece donor Blundelle 400 ml qan hediyye edib. Qoldan gercekleshdirilen qan kocurmesinden sonra xeste ozunu daha yaxshi hiss etdiyini bildirib, lakin iki gun sonra dunyasini deyishib.
Sinagi ugursuz alinsa da, Blundell teslim olmayib ve qan kocurmesinin insanliq ucun boyuk faydalari ola bileceyine ozunu inandirib. O, novbeti illerde de ferqli xestelere qan kocurmesi prosedurunu tetbiq edib. Toplamda 10 ugurlu qan kocurmesinden sonra yalniz 4 xeste yashamaga davam edib.
Bundan sonra bezi hekimler de eyni metoddan istifade etse de, onlarda da eyni ugursuz netice alinib. 1870-ci illerde ise qan kocurmelerinde sudden istifade edilmeye bashlanilib, ancaq bu ugursuz ve tehlukeli metod da daxil olmaqla butun metodlar facie dogurub.
Blundell insanlara qan kocurulmesi movzusunda haqli idi. Ancaq o, qan baresinde bashqa bir onemli gerceyin ferqinde deyildi: insanlar ancaq mueyyen insanlardan qan ala biler. Blundellin gozden qacirdigi bu besit gerceklik onun bezi xestelerini olume ducar edib.
Bu olumleri daha tragik eden ise besit bir prosedurun neticesinde bir nece on il kecdikden sonra keshf edilen qan qruplaridir.
19-cu esrde tetbiq edilen qankocurmelerin niye ugursuz alindigina dair ilk ipuclari qan qruplarina ishare edirdi. 1800-cu illerin sonunda elm adamlari ferqli insanlardan goturulen qanlari test balonlarinda qarishdirarken qirmizi qan huceyrelerinin bir-birine yapishdiginin ferqine varib. Ancaq alinan qanlar, adeten, xeste insanlardan goturulduyu ucun elm adamlari bu durumu arashdirmaga luzum gormeyib.
Hec kimse saglam insanlarin qaninin bir-birine qarishmasi ile neler bash vere bileceyini arashdirmayib. Ta ki, Karl Lendshteynere qeder. Lendshteyner saglam insanlardan goturulen qanlarin qarishiginda bu qruplashmalarin oldugunu mushahide edib. Ozu de daxil olmaqla, laboratoriyadaki her kesden qan goturub ve daha derinden incelemeye bashlayib. Her ornek qirmizi qan huceyresi ve plazmaya ayrildiqdan sonra qanin plazma bolumu bashqa bir insanin qan huceyreleri ile birleshdirilib.
Doktor birleshmenin ancaq ve ancaq mueyyen insanlarin qan orneyinin qarishmasi ile meydana geldiyini mushahide edib. Butun kombinasiyalarda aparilan arashdirmalar neticesinde ornekler 3 qrupa ayrilib ve Lendshteyner bu qruplara tesadufi shekilde A (İİ), B (İİİ), C (İ) adlarini verib. Novbeti illerde C adi 0 ile deyishdirilib ve bir nece il sonra da diger arashdirmacilar AB (İV) qrupunu keshf edib.
20-ci esrin ortalarinda amerikali arashdirmaci Filip Livayn “Rh” qan faktoruna sahib olub-olmadigina gore qan kateqoriyasi teyin etmeyin bashqa yolunu keshf edib. Lendshteynerin verdiyi herf adlarinin sonundaki “+” ve “-” ishareleri de insanin Rh faktoruna sahib olub-olmadigini gosterirdi. Lendshteyner ferqli insanlardan alinan qanlari bir araya getirdiyinde belli qaydalarin uze cixdigini da keshf edib.
O, A qrupuna aid qandaki plazma A qrupundaki bashqa bir insanin qirmizi qan huceyreleri ile qarishdiginda plazma ve huceyrelerin maye halini qorudugunu mushahide edib. Eyni qayda B qrupuna aid plazma ve qirmizi qan huceyreleri uzerinde tetbiq edilib. Ancaq A qrupundaki plazma ile B qrupundaki qan huceyreleri qarishdirildiginda huceyreler ferqli davranish gosterib. 0 qrupu ucunse veziyyet daha ferqli olub. Lendshteyner A, ya da B qrupu huceyrelerini 0 qrupu plazmasi ile qarishdirdiginda huceyreler komaya girmish kimi davranirken, 0 qrupu qan huceyrelerine A ve ya B plazmasi elave edildiyinde her hansi bir koma veziyyeti mushahide edilmeyib.
Qan kocurmesini potensial olaraq tehlukeli eden de bu komalashmadir. Eger bir hekim A qan qrupuna sahib bir insana B qrupu qan kocurse, bu durum qan kocurulen insanin bedeninde laxtalanmaya sebeb olar. Bu laxtalanma insanda qanin dovriyyesini saxlada biler, qanamaya yol acar, nefesalmada cetinlik yaradar ve insani olumcul hala getirib cixarar. Ancaq eyni qrup ve ya 0 qan qrupu qan kocurmesi gerceklesherse, bu riskler ortadan qalxar.
Lendshteyner bir qan qrupunu digerinden tam olaraq neyin ayirdigini bilmirdi. Novbeti illerde elm adamlari her qan qrupunda olan qirmizi qan huceyrelerinin sethlerinde ferqli molekullar keshf etdi.
Meselen, İ qrup qanda huceyreler bu molekullari eynen bir evin iki mertebesi kimi iki merhelede istehsal edir. İlk mertebe “H antingenti” adlandirilir. Birinci mertebenin ustunde ise huceyreler ikinci mertebeni, yeni A antingentini yaradir.
Diger terefden İİ qrup qana sahib insanlarda ise bu qurulush tekmertebeli musteqil bir ev kimidir. 0 qan qrupuna sahib insanlar yalniz H antingentini istehsal edirler. Uzerine bashqa bir mertebe artirmirlar. Her ferdin immun sistemi oz qan qrupuna tanishdir. Eger bir insana yanlish qan qrupuna sahib qan kocurmesi edilerse, insanin immun sistemi, xaricden alinan qani bir dushmen olaraq gorur ve suretli bir eks hucumla oz reaksiyasini verir.
Bu qaydanin kecerli olmadigi qan qrupu tipi ise 0 qan qrupudur. Bu qrup sadece diger qan qruplarinin terkibinde olan H antingentini ozunde birleshdirir. A ya da B qan qrupuna sahib bir insana 0 qan qrupundan qan verilerse, immun sistemi bu duruma boyuk reaksiya vermez. Buna gore de 0 qan qrupu dunyevi olaraq umumi qan veren qrup kimi teqdim edilir ve qan merkezleri ucun en deyerli qan qrupudur.
Lendshteynerin bu calishmalari tehlukesiz ve boyuk olculu qan kocurmelerine yol acib, hetta bu gunun ozunde de onun metodundan istifade edilerek qan qruplari teyin edilir.
Ancaq Lendshteyner qedim bir suala cavab vereken yeni suallarin ortaya cixmasina sebeb olub.
Bu qan qruplari ne ucun var?
Qirmizi qan huceyreleri niye oz “molekul evler”ini insha etmekle meshguldur?
Ve insanlar niye ferqli “molekul evler”e sahibdirler?
Bu suallara qati elmi cavablar vermek cetindir. Ve tebii ki, bu muddet erzinde elmi olmayan son derece axmaq aciqlamalar da populyarliq qazanib.
1996-ci ilde Piter D’Adamo adli bir naturopat “Eat Right 4 Your Type” adli kitab yayimlayib. Muellif bu kitabda tekamul mirasimizla bir uygunluq elde etmek ucun qan qrupumuza gore qida qebul etmeyimizin lazim oldugunu bildirib.
İ (0) qan qrupunun Afrikadaki ovcu-yigici atalarimizda ortaya cixdigini iddia eden D’Adamo İİ (A) qan qrupunun ekinciliyin yaranmasi, İİİ (B) qan qrupunun ise Himalay daglarinda on-on besh min il once yarandigini ve İV (AB) qan qrupunun A ve B qan qrupunun birleshmesi ile muasir dovrumuzde ortaya cixdigini ireli surub.
Bu ehtimallardan yola cixaraq D’Adamo qan qruplarimizin neleri yemeyimizi teyin etdiyini iddia edib. Meselen, 0 qan qrupuna aid bir insan etle beslenmelidir. D’Adamonun bu qidalanma kitabi hec bir elmi esasi olmadigi halda, 7 milyon nusxede satilib ve 60 dilde tercume edilib.
1900-cu ilde Lendshteynerin insan qan qruplarini keshf etmesinden sonra diger elm adamlari heyvanlarin da bele bir xususiyyete malik ola bileceyini ehtimal edib. Bu calishmalarda bezi primat novlerinin belli insan qan qruplari ile qarishiq qana sahib oldugu ortaya cixib. Ancaq bir meymunun qani ile A qan qrupuna sahib insanin qaninin komalashmamasi meymun ve insanin ortaq ecdaddan bu qan qrupunu goturmesi anlamina gelmir. A qan qrupu bir nece defe tekamul prosesi kecmish ola biler.
Sirr yavash-yavash cozulmeye bashlanmish, 20-ci esrin evvellerinde elm adamlarinin qan qruplarinin molekulyar biologiyasini oyrenmesi ile qan qrupu “evinin” ikinci qatini insha etmekden mesuliyyet dashiyan AB0 adli tek bir gen oldugu biligisini elde etmishdi. Genin A versiyasi B versiyasindan bir nece qapali mutasiya ile ferqlileshmishdir. 0 qan qrupuna sahib insanlarda ise AB0 geni A ve B antingentlerinin istehsalinda ishleyen enzimlerin ishlemesini engelleyen mutasiyalara ugrayib.
Elm adamlari artiq insanlardaki AB0 genini diger novlerle qarshilashdirmaga bashlaya bilerdi. Laira Sequrel ve Parisdeki Milli Elmi Arashdirma Merkezindeki hemkarlari primatlardaki AB0 genlerinin arashdirilmasi ucun bu gune qederki en boyuk arashdirmani aparmaga bashladilar.
Arashdirmalar neticesinde alimler qan qruplarimizin son derece qedim oldugu bilgisini elde etdi. Meymunlarin ve insanlarin hem A, hem de B qan qrupu tiplerinde deyishikliye sahib oldugu belli oldu ve bu deyishikliklerin 20 milyon il once yashamish ortaq bir atadan gelmish ola bilmesi ehtimal edildi.
Yashayan en yaxin eqrebalarimiz olan shimpanzeler yalniz A ve 0 qan qrupu tiplerine sahibdir. Diger terefden qorillalar yalniz B qan qrupuna sahibdir. Bezi durumlarda mutasiyalar AB0 genini deyishdirerek A qrupunu B qrupuna cevirib. Hetta insanlarda qan qrupu “evinde” AB0 proteininin evin ikinci mertebesinin insha etmesini engelleyen mutasiyalar kecridiyi mushahide edilib. Bu mutasiyalar A ya da B qan qruplarini 0 qrupuna cevirib.
Bombey Fenotipi
Qan qruplarinin faydalarina dair cehaletimizin en diqqetceken orneyi 1952-ci ilde Bombeyde gun uzune cixib. Hekimler az sayda xestede AB0 qan qruplarinin hec birine sahib olmadiqlarini keshf edib. A ve B qan qrupunun tipleri ikimertebeli bir ev kimi, 0 qan qrupu tekmertebeli musteqil ev kimidirse, Bombeydeki bu xestelerin yalniz bosh bir “saheleri” var. “Bombey fenotipi” adlandirilan bu durum diger bezi insanlarda da rast gelindi, ancaq olduqca az sayda idi. Bu hadisenin bilinen tek tibbi riski qan kocurmesi lazim olduqda ortaya cixdi. Bombey fenotipine sahib insanlar yalniz ozleri ile eyni qani dashiya bilen insanlardan qan ala bilerdiler. Umumi donor kimi bilinen 0 qan qrupu bele bu insanlarin olumune sebeb ola biler. Eslinde Bombey fenotipi AB0 qan qrupuna sahib olmanin vacib bir shey olmadigini gosterir. Ancaq bezi qan qruplari bizi ferqli xesteliklerden qoruya biler.
20-ci esrde elm adamlari insanlari ilk defe qan qruplari ile ferqli xestelikler arasinda bir elaqe oldugunun ferqine varmaga bashladi ve siyahi gederek boyudu. Meselen A qan qrupunun xercengin bezi novleri (qan xercengi, qaraciyer xercengi) ucun daha yuksek risk qrupu oldugunu ireli surdu. Ancaq qan qruplari ile xestelikler arasinda sirli bir elaqenin boyuk qismi sirrini qorumaga davam edir.
Bezi muxtelif isharelere malik olsaq da, keshfinin uzerinden 100 il kecmesine baxmayaraq, qan qruplarinin niye var oldugu haqqinda deqiq bir melumata sahib deyilik.
Anarim.Az
Evvelki Xeber
Novbeti Xeber
Geriye Qayit
Anarim.Az
Sayt Rehberliyi ile Elaqe
Saytdan Istifade Qaydalari
Anarim.Az 2004-2023