Anarim.Az teqdim edir
Melumdur ki, dunyanin dord boyuk keshfine kagizin ixtirasi (2-ci esr), kitab capi (9-cu esr), kompas (11-ci esr) ve barit (12-ci esr) aiddir. Butun bu ixtiralar Cinde edilmishdir, amma barit ixtirasinda birinciliye Hindistanda iddialidir. Qedim Misirde insanlar muxtelif erazilerin sahesini nece hesabladigini oyrenmish, butovlukde Sherqde bir cox elmi istiqametlerin esasi qoyulmush ve bu istiqametler dunya elminin inkishafinin esasini teshkil etmishdir. Belelikle, butun boyuk keshflerin veteni Sherqdir ve butun bunlar Avropaya daha sonra gelmishdir. Bes sual yaranir, nece oldu ki, Sherqde bele muhum keshfler edildi, bu gun ise dunyanin en inkishaf etmish regionlari Shimali Amerika (ABSh ve Kanada) ve Avropadir?
Kompas icad edildikde, Sherqde ona bir eylence kimi, hetda oyuncaq kimi baxirdilar. Dunyada hec kim bu oyuncagin dunyani ehemiyyetli derecede deyisheceyini tesevvur ede bilmirdi. Bacariqli ve teshebbuskar avropalilar gemilerde kompasdan istifade edib dunya seyahetleri edib dunyani feth edirdiler ve Amerika, Hindistan, Cin ve Ereb olkelerinden muxtelif deyerleri oz olkelerine maddi ve menevi deyerleri getirirdiler.
Kagizin ixtirasindan sonra kitab capi inkishaf etmeye bashladi. Lakin, Sherqde kitablar bahali oldugundan ancaq zengin insanlar onlardan istifade edebilirdi. Bundan bashqa, bezi insanlar oz gozelliyi ile secilen qeyri-adi xettatliq numayish etdirmeyi bacarirdilar, bu da kitablari kutleler ucun bahali ve elcatmaz edirdi.
15-ci esrde alman İohann Qutenberq tekce Avropa medeniyyetine deyil, hem de butun dunyanin inkishafina boyuk tesir gosteren seyyar literlerle kitab capinin yeni, ucuz usulunu yaratmishdir. Mehz, bu addim kitablari kutleler ucun elcatan edib ki, bu da dunya elminin inkishafina boyuk tekan verdi.
Avropada baritdan istifade edib silah senayesinin inkishafi bashlanmishdir. 1324-cu ilde Mets sheherinde o dovr ucun en yeni qeliblenmish mis aletlerinin istehsalina bashlanilmish ve baritdan istifade olunmushdur. Bu hadise bu gun Avropa artilleriyasinin resmi tarixinin bashlangici kimi taninir. Bir muddet sonra barit ve tokme zavodlarini birleshdiren artilleriya emalatxanalari butun Avropada meydana geldi. Bu, avropalilara uzun muddet muxtelif qitelerde hokmranliq etmeye, yeni torpaqlari zebt etmeye ve olkelerini zenginleshdirmeye imkan verdi. Mehz, elmi ixtiralarin semereli istifadesi sayesinde, 18-ci esrde Avropada senaye inqilabi bash verdi ve bu inqilab daha sonra ABSh-a kecdi ve bu olkeler dunya liderleri oldu. Buna gore de, ixtiranin ve ya elmi neticenin ehemiyyeti nece istifade olunacagindan ehemiyyetli derecede asilidir ve yalniz vaxt kecdikce bu cur ixtiralar boyuk dunya keshfleri adlanir.
Yaponiya, Cin, Sinqapur ve diger Asiya olkelerinde son zamanlar elmi texnologiyalarin inkishafi ve elmin, xususile de muhendis texnologiyalarinin nailiyyetlerinden duzgun istifade olunmasi neticesinde muhum iqtisadi sicrayish bash verir. Eger Yaponiya en muasir elmi texnologilar yaradir ve semereli istifade edirse, Cinde, Sinqapurda daha cox, butun dunyada yaradilan texnologiyalardan semereli istifade olunur. Buna gore de elmi nailiyyetlerden ve yuksek texnologiyalardan semereli istifade meselesi hem iqtisadiyyatin, hem de butovlukde olkenin inkishafinin esas terkib hissesidir.
Bu yaxinlarda Azerbaycan Prezidenti İlham Eliyevin tarixi Fermani derc olunmushdur ve bu Ferman elmimizin ve tehsilimizin gelecek taleyine aydinliq getirmelidir. Tebii sual yaranir ki, yuxarida gosterilen elmi keshfler ile Prezidentin Fermani arasinda hansi elaqe var? Eger kimse fikirleshirse ki, bu, Prezidentin novbeti fermanidir, derinden yanilir. Bu Ferman elm sahesinde calishan 200 minden cox aileni ehate edir, yeni texminen 1 milyon insanin taleyi onun nece heyata kecirilmesinden asilidir.
Belke kompas, kagiz, barit ve kitab capi icad edildikde, ilk baxishdan bunlar, novbeti insan ixtiralari kimi gorunurdu, lakin onlarin istifadesi dunyayi nece deyishdi her kese bu gun bellidir. Mesele ondan ibaretdir ki, bu, elmi nailiyyetlerden istifadenin dunyani nece deyishe bileceyi ve avropalilarin bele elmi nailiyyetlerden meharetle istifade ederek yuksek heyat seviyyesine catdiqlari ve inkishaf etmish dovletler qurduqlari bir numunedir. Buna gore meqalenin bashliginda bu hadiseleri yan-yana qoydum.
Azerbaycan Prezidentinin Fermani ile Elm ve Tehsil Nazirliyine evveller Elmler Akademiyasinin terkibine daxil olan elmi-tedqiqat institutlarinin ekseriyyeti verilecek. Evvelki yazilarimda men Elmler Akademiyasinda islahatlarin aparilmasi zeruretinden defelerle danishmisham. Men Milli Elmler Akademiyasi cercivesinde institutlarin islahatinin terefdari olsam da, Fermanda onlarin yeni nazirlik cercivesinde yeniden qurulmasi teklif olunur. Hesab edirem ki, olke Prezidenti yuksek intellekte malik olan shexsiyyetdir, hem siyasi, hemde elmi muhitde boyumush ve formalashmishdir ve ona gore eminem ki, Ferman cercivesinde olkemiz ucun semereli, lazimli İslahatlar, Elmi-tedqiqat institutlari ucun kecirilecek ve onlar oz fealiyyetini olkemizin rifahi namine davam etdirecekler. Lakin, ilk novbede, postsovet respublikalarinin bele strukturlarin yaradilmasinda uzleshdiyi cetinlikleri tehlil etmek lazimdir ki, onlarin sehvlerini tekrarlamamaq ve cetinliklerden qacmaq ucun. Bezi postsovet respublikalari yaranmish problemleri aradan qaldira bilmediler ve her sheyi oz dairelerine qaytardilar. Fermandan ilk baxishdan aydin gorunur ki, yeni nazirliyin yaradilmasi elm ve tehsilin inteqrasiyasina komek edecek, bu ise muasir inkishafin temel dashidir.
Yeri gelmishken, indi ele bir vaxt gelib catib ki, elmin butun fundamental istiqameti uzre (Akademiyadan yeni nazirliye verilen institutlar nezerde tutulur) doktoranturada yeni fenler uzre xususi kurslarin tedrisine kecmek, bu kurslar uzre her bir doktorant (aspirant) 6-7 imtahan versin. Bele doktorantlara dissertasiyani mudafie etdikden sonra AAK-dan yan kecmekle felsefe doktoru derecesini elmi shuralarin qerari ile vermek mumkun olacaqdir. Bu addim, birincisi, movcud beynelxalq sisteme inteqrasiya olmaga, ikincisi, tedris yukunun artirilmasina imkan verecek ki, bu da olkenin elmi-tedqiqat institutlarinin ve ali mekteblerinin emekdashlarinin maashlarinin tebii artimina getirib cixaracaq ve elmi kadrlarin hazirlanmasini keyfiyyetce deyishecek. Diger terefden, Ferman cercivesinde ETİ-de calishan ve pensiya yashina catmish alimlerin tecrubesinden istifade etmek mumkun olacaq ki, bu da shubhesiz, elmi fenlerin tedrisinin keyfiyyetine ve elmi kadrlarin hazirlanmasina musbet tesir gosterecekdir. Eyni zamanda, qeyd olunan alimlerin tecrubesinden de istifade oluna bilecek orta mekteblerin muellim ve shagirdleri ucun yay mekteblerinin muntezem teshkil edilmesi meqsedeuygun olardi. Bu enene uzun illerdir ki, bir cox olkelerde semereli istifade olunur ve yaxshi neticeler verir. Dunyanin taninmish universitetleri - Harvard, Stanford, Yel ve bashqalari dunyanin aparici alimlerinin tecrubesinden istifade etdiyi yay mektebleri ile meshhurdurlar. Meselen, zamaninda xarice kocmush Rusiyanin taninmish alimleri muntezem olaraq genc alimler ucun yay mektebleri teshkil edirler ki, bu da shubhesiz, elmin inkishafina ve kadrlarin hazirlanmasina tesir gosterir. Buna misal olaraq her il Moskva etrafinda gorkemli riyaziyyatci, Abel mukafati laureati, Prinston Universitetinin professoru, REA-nin akademiki Y. Q. Sinay terefinden teshkil olunan Yay mektebini gostermek olar.
Yeni nazirliyin nezdinde mektebeqeder ve mekteb tehsiline cavabdeh olacaq agentliyin da teshkili vacibdir. Mektebeqeder ve mekteb tehsili butun tehsilin ve umumiyyetle inkishafin esasidir, buna gore de onlarin inkishafina ciddi fikir vermek lazimdir. Bundan bashqa, Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasi huquqi shexs kimi qalir ve Akademiyanin yeni nizamnamesi hazirlanacaq ki, bu da onun semereli fealiyyet gostermesine ve olke prezidentinin fermaninin heyata kecirilmesine komek etmelidir.
İlk novbede, Azerbaycan elmi-texnoloji inkishaflarinin istifadesine diqqet yetirmek lazimdir. Kicik konkret misal getirmek iserdim. Bu gun butun aparici olkelerde dovlet ofislerinde kagizdan istifadeni istisna eden xususi proqramlardan istifade edilir. Meselen, Estoniyada bele sisteme kecmeyen hec bir dovlet strukturu bu gun yoxdur. Estoniyada hesablamishlar ki, eger evveller dovlet strukturlarinda cemi iki hefte erzinde istifade olunan kagizlari bir yere yigsalar, onda Eyfel qullesinden yuxari olacaq dag alinacaq. Azerbaycanda DocNet sistemi hazirlanmishdir ki, bu da ofislerde kagizdan istifadeden praktiki olaraq yaxa qurtarmaga imkan verir. Bildiyime gore, bu sistem İqtisadiyyat Nazirliyinde, İqtisad Universitetinde (UNEC) ve daha bir nece dovlet strukturlarinda istifade olunur. SOCAR da analoji, lakin xaricde hazirlanmish sistemden istifade edir. Eger ilde kagiz mesreflerini yalniz dovlet strukturlarinda hesablasaq, on milyonlarla manat alinar. Yeni nazirlikde ve onun strukturlarinda boyuk vesaite qenaet etmekle bele sisteme kecmek meqsedeuygun olardi. Bu, yalniz kicik bir numunedir ki, elmi neticelerden dovlet ucun nece istifade olunabiler. Yeri gelmishken, bu, elektron dovletin bir hissesidir ve son vaxtlar haqqinda cox danishilir, amma az ish gorulubdur.
Startaplarin hazirlanmasi ve heyata kecirilmesine xususi diqqet yetirmek lazimdir. Lakin bu gun teklif olunan startaplardan onlarin hamisinin semereli netice vereceyini gozlemek lazim deyil. Ancaq bir nece muveffeqiyyetli bashlangic veziyyeti ehemiyyetli derecede deyishe biler ve boyuk gelirler getirerek iqtisadiyyata tesir gostere biler. Bele menzere butun dunyada mushahide olunur.
Bu gun innovasiya sozu deb halina gelib. Eger elm vesaitleri biliklere kocururse, onda innovasiya bilikleri boyuk maliyyeye, ceviren bir prosesdir. Azerbaycanda demek olar ki, butun strukturlarda innovasiya bolmeleri movcuddur ve teessuf ki, onlar formal xarakter dashiyir. İnnovasiyaya diqqet yetirmek lazimdir, ozu de olkemizde teklif olunan texnologiyalarin inkishafina, hemcinin yerli texnologiyalarin inkishafina tekan vere bilecek xarici texnologiyalardan istifade etmek lazimdir. Elm ve Tehsil Nazirliyi Milli Elmler Akademiyasi ile birlikde innovasiyalarin koordinasiyasi ve heyata kecirilmesi uzre lider ve bash teshkilatlar olmalidirlar.
Bu istiqametde Rusiya Elmler Akademiyasi, Rusiya Elm ve Tehsil Nazirliyi, Umumdunya Elmler Akademiyasi, Abdus Salam Beynelxalq Nezeri Fizika elmi merkezi, Avropa Elmler Akademiyasi, Amerika Milli Elmler Akademiyasi, dunyanin aparici universitetleri, taninmish elm ve tehsil qurumlarile six elaqeler qurmaq vacibdir.
Boyuk alman filosofu F. V. Hegel deyirdi ki, zeifler birleshir guclu olmaq ucun, gucluler birleshir yenilmez olmaqucun. Ona gore de Ferman cercivesinde dushunulmush birlik, elmi-tedqiqat institutlarinin birleshdirilmesi ve universitetlerle elaqe yaradilmasi onlari guclu edecek, yeni elm ve Tehsil Nazirliyi ise Milli Elmler Akademiyasi ile birlikde Azerbaycanin inkishafina tohfe veren semereli ishleyen dovlet qurumlari olacaqlar.
Asef Haciyev
Qara Deniz İqtisadi Emekdashliq Teshkilatinin
Parlament Meclisinin bash katibi
AMEA-nin akademiki, Dunya Elmler Akademiyasinin uzvu