Anarim.Az teqdim edir
Bu gun Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasi (AMEA) Reyaset Heyetinin qapali iclasi kecirilib.
İclasda iyulun 28-de Prezident İlham Eliyevin imzaladigi elm ve tehsil sahesinde idareetmenin tekmilleshdirilmesi ile bagli bezi tedbirler haqqinda fermandan ireli gelen meseleler muzakire olunub.
İclasda AMEA-nin prezidenti vezifesini icra eden Arif Heshimov, Prezident Administrasiyasinin Humanitar siyaset, diaspor, multikulturalizm ve dini meseleler shobesinin mudiri Fereh Eliyeva ve Reyaset Heyetinin uzvleri ishtirak edibler.
İclasa akademiyanin Reyaset Heyetinin uzvleri de qatilmishdi.
... Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasi (AMEA) ve bu strukturun olkeni elm, xususile de tehsil sahelerindeki yeri, fealiyyeti ve cekisi ile bagli mubahiselerle muzakireler illerden beri davam edir.
Ritorik sual yaranmishdi: movcud formasinda AMEA-nin fealiyyeti ne qeder effektikdir? Daha dogrusu, umumiyyetle, effektivdirmi ve fealiyyet varmi?
Qlobal miqyasda indi inkishaf etmish dovletlerle inkishaf etmekde olan dovletlerin ekser hissesi esas diqqeti tebii servetlere yox, boyuk gelir getiren ve dovlet budcesinin formalashmasinda ehemiyyetli rol oynayan faydali elmi keshflerle ixtiralara verirler. Mehz hemin ixtiralarin ve elmi tedqiqatlarin neticesinde yeni texnologiyalar yaranir. İqtisadi inkishaf, olkenin herbi potensialinin ve mudafie qudretinin guclenmesi, cemiyyetin sosial ve psixologi durumu, vetendashlarin rifah seviyyesi, dunya bazarinda reqabete davamli mehsullarin yaradilmasi birmenali olaraq elmi tedqiqatlarin, keshflerin ve ixtiralarin sonucu sayilir.
Bes Azerbaycanda "boyuk elm merkezi" adlandirilan AMEA-da veziyyet necedir?
Bu qurum olkenin, cemiyyetin, iqtisadiyyatin inkishafi ucun ne edib, ne edir ve umumiyyetle, ne etmek niyyetindedir?
Elm ve tehsil inqilabi
Gozlenildiyi kimi, Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasinda ciddi islahat bash tutdu.
Prezidentin fermani ile AMEA-nin 24 institutu, Naxcivan bolmesinin 2 institutu ve bir resedxanasi, Gence bolmesinin 3 institutu ve Nebatat bagi, AMEA-nin teserrufat hesabli 5 elmi xidmet muessisesi, hemcinin Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasinin tabeliyinde "AMEA Yuksek Texnologiyalar Parki" Mehdud Mesuliyyetli Cemiyyeti Tehsil Nazirliyinin tabeliyine verilib. Tehsil Nazirliyi ise Elm ve Tehsil Nazirliyine cevrilib.
Umumilikde Elm ve Tehsil Nazirliyine AMEA-ya daxil olan 37 struktur birleshib.
AMEA-nin daha 3 qurumu - Milli Azerbaycan Tarixi Muzeyi, Nizami Gencevi adina Milli Azerbaycan Edebiyyati Muzeyi ve Huseyn Cavidin Ev Muzeyi ise emlaklari ile birlikde Azerbaycan Respublikasinin Medeniyyet Nazirliyinin tabeliyine verilib.
AMEA-nin terkibinde cemi 11 institut, "Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi" Elmi Merkezi, Merkezi Elmi Kitabxana ve "Elm" Neshriyyati qalir. Yeni yalniz humanitar sahelerin birleshmesinden AMEA yaranmish olur.
Humanitar saheler butun dunyada esasen dovletin dotasiyasi ile calishir. Yalniz bu sahenin AMEA-da saxlanilmasi ise o demekdir ki, Milli Elmler Akademiyasi evvelki butun statusunu itirerek, yalniz dovletin dotasiyasi ile tarix, edebiyyat, etnoqrafiya, sherqshunasliq, dil ve s. sahelerde arashdirmalarla meshgul olacaq.
AMEA-dan artiq ozunu maliyeleshdiren qurum olmasi telebleri de seslendirilmeyecek.
AMEA-nin bundan sonra tecrube aparmaq ucun Azerbaycanin muxtelif erazilerindeki ekin saheleri ve baglara, texnoloji parklara, laboratoriyalara ve s. ehtiyaci yoxdur. Butun bu strukturlar Elm ve Tehsil Nazirliyinin balansina verilib.
Tehsil Nazirliyi dovletden kulli miqdarda dotasiya alan qurumlarin onunde gelir. Ancaq bu islahat Elm ve Tehsil Nazirliyine hem de qazanmaq furseti verilir. Bele ki, AMEA-dan alinaraq, nazirliyin terkibine verilen qurumlarin neinki ozunu dolandirmaq, hem de ciddi qazanc elde etmek imkani var. Bu ise Elm ve Tehsil Nazirliyine butovlukde dovletden dotasiyani azaltmaq imkani yarada biler.
En ciddi islahat ise qarshidadir. Bele ki, AMEA-nin Reyaset Heyetinde cox boyuk struktur vardi: prezident ve vitse-prezidentler, ayri-ayri saheler uzre akademik-katibler ve onlarin defterxanalari, elmi katibler ve s. "Reyaset Heyeti aparatinin idareleri"...
Boyuk bir idareetme mexanizmine artiq hec bir ehtiyac qalmir. Hazirda 11 humanitar sahe uzre ixtisaslashan institutlarin fealiyyetini koordinasiya etmek lazimdir, vessalam. Demek, boyuk bir inzibati ve yalniz administrativ yuk getiren aparati saxlamaga qeti ehtiyac yoxdur.
Nezere alin ki, AMEA Reyaset Heyetinde boyuk bir aparat cemleshmishdi. İndi bu struktura qeti ehtiyac yoxdur.
Hemcinin AMEA-nin akademik ve muxbir uzvleri de sanki bir ayri ve genish strukturdur. Texminen 200 nefere yaxin akademik ve muxbir uzvler yalniz bu ada gore boyuk meblegde ayliq alirlar.
İndi ise AMEA-nin terkibinde 200 akademik ve muxbir uzv saxlamaga qeti ehtiyac olmayacaq. Hem de ona gore ki, deqiq elmler uzre alimler humanitar sahenin cemlendiyi AMEA-da niye akademik adina layiq gorulmelidir?
Tebii ki, elmi adlar ve titullarla bagli da muvafiq islahatlar, yenilikler olmalidir.
Kecmish sovet olkeleri icerisinde "Milli Elmler Akademiyasi" adlanan rudimentden qurtulanlarin onunde Gurcustan gelir. Gurcustan artiq coxdan Elm ve Tehsil Nazirliyi yaradib ve tesevvur etdiyimiz Elmler Akademiyasi Tbiliside yoxdur.
Absurd, qarishiq ve ecaib AMEA
Hazirda AMEA-nin terkibinde 33 institut seviyyesinde struktur var ki, onlarin arasinda Shamaxi Astrofiziki Resedxanasi, Azerbaycan Milli Tarix Muzeyi, Azerbaycan Edebiyyati Muzeyi, Respublika Seysmologiya Merkezi ve s. yer alib.
Hemin strukturlarin tam ekseriyyeti bir-birlerinin funksiyalarini tekrarlayirlar. Meselen, İdareetme Sistemleri İnstitutu ve İnformasiya Texnologiyalari İnstitutu, AMEA-nin Fizika İnstitutu ile Fizika-Riyaziyyat ve Texniki Elmleri bolmesinin nezdindeki Biofizika İnstitutu kimi.
AMEA-nin Kimya Bolmesindeki 4 institutun 3-u fealiyyet profili ve funksionalliq baximindan qetiyyen ferqli deyiller.
AMEA-nin Yer Elmleri Bolmesinde ise Geologiya ve Geofizika İnstitutu, Akademik Hesen Eliyev adina Cografiya İnstitutu, habele Neft ve Qaz İnstitutu fealiyyet gosterir.
Azerbaycanda telebelerin neft-qaz senayesi sahesinde ixtisas aldiqlari 2 universitet, hemcinin Muhendis Universteti, muxtelif universitetlerde muvafiq fakulteler var.
Beledirse, 10 milyon ehalisi olan olkede neft-qaz sahesinde yeni o qeder cox mutexessis var ki, AMEA-da bunca institutlar fealiyyet gosterir?
AMEA-nin behs etdiyimiz institutlarinda son illerde alimler hansi ciddi ve onemli keshfler, ixtiralar edibler.
Cavab bellidir - SİFİR!
Mehz bu sebebden SOCAR problemi qismen de olsa, hell etmek ucun Baki Ali Neft Mektebi yaratdi, hemin ali tehsil muessisesinje milyonlarla dollarliq laboratoriyalari ishe saldi ki, telebeler elmi-tedqiqat ishleri ile meshgul olsunlar.
Son illerde Azerbaycan elmine ve iqtisadiyyatina HEC BİR ciddi tohfe vermemish AMEA-nin neft-qaz sahesindeki yaritmaz institutlarinin evezine neft-qazx ve kimya sahesinde iri elmi merkez yaratmaq olmazdimi?
Hemin merkezde aparilacaq tedqiqatlar ve ixtiralar, elde edilecek keshfler ve texnologiyalar sonradan SOCAR-in muessiselerinde tetbiq edile bilerdi?
AMEA-da yalniz gun kecirerek maash almaqla meshgul olan yuzlerle "tedqiqatci alim"in fealiyyetine ne ucun budceden pul ayrilir?
Fovqaleda Hallar, habele Ekologiya ve Tebii Servetler nazirlikleri oldugu halda Respublika Seysmoloji Xidmet Merkezinin hele de AMEA-nin terkibinde qalmasi da anlashilmazdir.
Dunyanin ekser olkelerinde bele strateji onemli merkezler bir qayda olaraq ya muvafiq nazirliklerin terkibinde, ya da ayrica publik huquqi shexs qisminde fealiyyet gosterirler.
Humanitar Elmler Bolmesine nezer salaq. Burada Nizami Gencevi adina Edebiyyat İnstitutu, Nesimi adina Dilcilik İnstitutu, Mehemmed Fuzuli adina Elyazmalar İnstitutu, Memarliq ve İncesenet İnstitutu, Folklor İnstitutu, Nizami Gencevi adina Milli Azerbaycan Edebiyyati Muzeyi ve Huseyn Cavidin Ev Muzeyi var.
Muzeyler artiq Medeniyyet ve Turizm Nazirliyine verilir.
Adlari cekilene institutlarin hamisini bir publik huquqi shexsin terkibinde birleshdirmek olar ve eslinde, birleshdirmek de gerekdir.
Qonshu ve qardash Turkiyeye baxaq.
Orada Ataturk Dil, Medeniyyet ve Tarix Merkezinin nezdinde Turk Dili İnstitutu fealiyyet gosterir.
Turkiyede izahli lugetlerin hazirlanmasinda, terminlerin tercumesinde mustesna yeri olan bu qurumun cemi 96 emekdashi var.
100 milyonluq olkede cemi 98 emekdash - indi AMEA-nin muvafiq bolmesi, oradaki coxsayli "elmi shura"larin, "neshr"lerin ve s.-nin yuzlerle emekdashi ile muqayise edin.
Daha bir fakt.
"Nesimi adina Dilcilik İnstitutu ne ishle meshgul olur?" sualinin cavabinin aranmasina cox vaxt serf etmeyin.
Bu institutun fealiyyeti olkedeki besh-alti telekanalin ve xeber saytlarinin monitorinqini kecirmek, herdenbir de press-relizler yaymaqdir.
Halbuki effektivliyi hedden ziyade az olan hemin qurumlarin evezine dil, edebiyyat ve tarix sahelerinde "fealiyyet gosteren" 8 institutu birleshdirerek Dil ve Tarix Merkezi yaratmaq, yeni quruma dilimihin qaydalari ile bagli pozuntularin qarshisinin alinmasi sferasinda real, konkret selahiyyetler vermek olar.
Belede tariximiz daha mentiqle araqdirilar, maraqli kitablar ve vesaitler derc olunar, bir-birlerini tekrarlayan primitiv, yalniz elmi derece almaq ucun yazilmish "elmi ish"lerle metnlerin istehsalina son qoyulardi.
Tragikomediyaya bax ki, AMEA-nin Reyaset Heyetinde Hesen bey Zerdabi adina Tebiet Tarixi Muzeyi de yer alib. Sebeb? Belli deyil.
Ve ya "Ashqar" ve "Nafta" Elm-İstehsalat birlikleri ne ucun, hec olmasa, AMEA-daki kimya institutlarindan birinin nezdine verilmeyib.
"AMEA sadece, elm deyil"
Bu ifadeni AMEA-nin artiq sabiq "bonza"larindan biri soylemishdi.
Gercekden de, AMEA rehberliyi indiyedek bir defe de olsun musahibelerde, aciqlamalarda ve ya beyanatlarda bu strukturun Bakida, Gencede, Naxcivanda ve Shekideki coxsayli dashinmaz emlakindan, torpaq sahelerinden behs etmeyib.
Bu mesele az qala "dovlet sirri"ne, "qayet mexfi melumat"lara cevrilmishdi.
Halbuki, sadece, AMEA-nin Xizi rayoqnundaki 174 hektarliq erazisi ile bagli qalmaqal qopanda mesele bir qeder aydinlashmishdi.
O erazide laboratoriya, sinaq ve ya tedqiqat merkezi varmi? Xizi rayonunda satisha cixarilan torpaq sahelerinin cox baha qiymete oldugunu nezere alsaq, sual bir qeder banal tesir bagishlayir.
Hazirda AMEA-da 10071 nefer maash alir ki, onlarin 4700 neferi elmi ishciler, 581 neferi elmler doktoru, 1925 neferi felsefe elmleri doktoru, 67 neferi akademiyanin heqiqi uzvu, 101 neferi ise muxbir uzvlerdir.
Builki dovlet budcesinden AMEA-ya 133912851 manat ayrilib ve bu mebleg oten ille muqayisede 13 faiz coxdur.
Olke rehberliyi elme ayrilan vesaiti artirmaqla Azerbaycanda elmi arashdirmalarin ve tedqiqatlarin sayi ile keyfiyyetinin yukselmesine calishir. Lakin vesitin artimi AMEA-nin real elmi ugurlar elde etmesine zerre qeder tesir etmeyib.
Keshfler, ixtiralar ve texnologiyalar evezine AMEA qalmaqalar, sosial shebekelerde laglagi unvanina cevrilmesi ile yadda qalib.
İsh o yere catib ki, AMEA-da emekdashlarin bir coxunun ish yerine ferdi komputeri yoxdur. Budce vesaiti ise muxtelif titullara, qrantlara, mukafatlara, absurd tedbirlere serf edilib.
AMEA-nin indiki durumunda bu struktura ne qeder budce vesaiti ayrilsa da, hec ne deyishen deyil. Cunki ortada qeyri-effektiv, yaritmaz idareetme ve fealiyyet var.
"Fealiyyet" ise esl tragikomediyadir. AMEA gah koronavirus eleyhine peyvend ucun "xususi qab" hazirlayir, gah AMEA "alim"leri koronavirsua sheirler yazir, gah da qushlarin adlarini deyishirler.
Belede, sual yaranir: indiki hali ile AMEA umumiyyetle, Azerbaycana gerekdirmi?
Dunyanin inkishaf etmish olkelerinde ve xususile de suretle irelileyen, inkishaf etmekde olan dovletlerde milli elmler akademiyalari yoxdur.
Sadece, postsovet mekaninda bezi olkelerde milli elmler akademiyalari sovet dovrunun rudimenti kimi qalib.
Bezi hallarda ise ali tehsil muessisesinin elmi ugurlari bizim AMEA ile muqayise bele, edile bilmez.
Meselen, dunyanin 15 aparici elmi-tedqiqat merkezlerinden biri sayilan Massacusets Texnoloji İnstitutunun muellimleri, tedqiqatcilari ve mezunlari arasinda 92 Nobel mukafati laurati var.
Bu institutu bitirmish shexslerin qurduqlari shirketlerin toplam illik gelirleri ise 2,21 trilyon dollardan artiqdir.
ABSh, Britaniya, Fransa, Almaniya, Yaponiya, Koreya, Cin ve s. kimi olkelerde elmi-texniki strategiyani "Milli Elmler Akademiyasi" kimi atavistik qurum yox, elmi texnologiyalar ve innovasiyalar istehsal eden elmi-tedqiqat merkezleri mueyyenleshdirir.
Ne etmeli?
Az qala "qocalar evi+pansionat"a cevrilmish AMEA-da koklu islahatlar aparilmali, yenidenqurma bashlanmalidir. Sebeb qayet besitdir: Azerbaycanin Milli Elmler Akademiyasi movcud fealiyyet, daha dogrusu, fealiyyetsizlik strategiyasi ile dovletin qarshisinda duran vezifelerin, gorulesi ishlerin, uzleshdimiz cagirishlarin HEC BİRİnin ohdesinden gele bilmeyecek.
Cayxana "relaks"i sistemindeki "ishguzar"liq, ish saatlarindaki etalet, burokratik engeller, genc istedadlarin qarshisina cekilen coxsayli seddler, burokratiya, esl "sovok" anlayish terzi AMEA-da perspektivli alimlerin de yaradiciliq hevesini olezidir.
Genc istedadlar AMEA-da bele "bataqliq"la qarshilashdiqlarini anlayanda ya bu strukturu terk ederek ozlerine yeni ish yeri arayir, ya da movcud veziyyetle barishararaq AMEA-daki novbeti "canli inventar"a donurler.
Azerbaycan Prezidenti İlham Eliyev olkede elmin, tehsilin ve innovativ texnologiyalarin inkishafini hemishe destekleyib, bu istiqametde qenaetbexsh ve mentiqli islahatlara destek vereceyini beyan edib.
Dovlet bashcisi alimlerimizden menasiz, illerle davam eden "elmi arashdirmalar" yox, olke iqtisadiyyatina, cemiyyete faydali olacaq, texnoloji irelileyishe tekan verecek fealiyyet gozleyir.
Tebii ki, Azerbaycan elmin butun sahelerinde qisa muddetde ugura nail olaraq ehemiyyetli keshfleri, ixtiralari, tedqiqatlari ve texnologiyalari gercek ede bilmez.
Dunyanin hec bir olkesi hele indiyedek buna nail olmayib.
ABSh, Cin, Yaponiya, Koreya, Fransa ve ya Turkiye bele, elmin mueyyen sahelerinde ugurlar elde edirler.
Azerbaycanin muasir, modern, innovativ elmi tedqiqatlar aparan, elmin bu ve diger sahelerinde fundamental arashdirmalari reallashdiran strukturlara ehtiyaci var.
Elmi-tedqiqat qurumlarimiz, merkezlerimiz yenilenmeli, normal strukturlara cevrilmelidir ve cevrilecekler de.
Azerbaycanin elm ve tehsilinde inqilab bashlanib.
İnqilabi edense, indiyedek cemiyyetin en muxtelif sahelerinde koklu deyishiklere tekan vererek, bu prosese rehberlik eden dovlet bashcisi İlham Eliyevdir.
Elmimizi dirceltmeliyik.
Prezidentin siyaseti, xalqin isteyi, dovletin sifarishi budur.
Elcin Alioglu
Anarim.Az