Anarim.Az teqdim edir
Zambiyada kecirilen prezident seckilerinin xronoloji ardicilligina baxsaq gorerik ki, Hakainde Hicilema duz 5 defe meglubiyyete ugrayib, ustelik 2 defe muxtelif vaxtlarda hebs edilib. Bununla bele olkesinin taleyini deyishmek ve inkishaf etdirmek arzusundan imtina etmeyib. Duz 5 cehdden sonra reqibini 1 milyon sesle geride qoyan Hicilema 2021-ci ilin avqustunda nehayet ki, Zambiyanin prezidenti secilib. Selefinden ona bosh bir xezine miras qalsa ve dovlet budcesinden "dehshetli" pullar ogurlansa da, Hicilema hakimiyyete geldiyi ilk gunden xalqin maariflenmesi ve olkenin inkishafi yolunda ciddi islahatlar aparmaqla meshguldur. "Dunyani deyishmek isteyirsense, ilk novbede ozunu deyish" prinsipi ile addim atan cenab ele bu eneneden bashlayir. Nece? O, 9 aydir ki, olkeye maashsiz rehberlik edir. Ne ucun ve niyesini ashagida oyreneceyik...
Publika.az oxuculari Zambiya prezidentinin heyat yolu ve hakimiyyete geldikden sonra gorduyu ishlerle tanish edir.
Hakainde Hicilema 1962-ci il iyunun 4-de Monze sheheri yaxinliginda kasib ailede anadan olub. Zambiya Universitetinde dovlet teqaudu ile tehsil alan Hicilema 1986-ci ilde iqtisadiyyat ve biznesin idare edilmesi uzre bakalavr derecesini basha vurub, daha sonra Birmingem Universitetinde (Boyuk Britaniya) MBA proqrami cercivesinde tehsilini davam etdirib.
Ugurlu ish adami
Hicilema ugurlu sahibkardir, milyoncudur ve ozunu inkishaf etdiren bir rehber kimi taninir. Shexsi kapitali milyonlarla dollarla qiymetlendirilir. Bundan evvel onun yerli mehmanxana ve maldarliq muessiselerinde pay sahibi oldugu bildirilir. O, investisiya sektorunda ugurlu korporativ karyera qurub: 1994-2006-ci illerde o, boyuk beynelxalq audit ve konsaltinq shirketleri "Coopers & Lybrand" (sonralar PricewaterhouseCoopers) ve "Grant Thornton"un Zambiya ofislerinde rehber vezifede calishib. Bundan bashqa, Hicilema Britaniyanin "Barclays" bankinin Zambiya filialinin ve Cenubi Afrikadaki "Sun İnternational" holdinqinin direktorlar shurasina da rehberlik edib ve Zambiyada sermaye qoyulushu ile bagli bir sira beynelxalq konfranslarin da teshkilatcisi olub. Siyahi bununla bitmir, dovlet bashcisi hem Sherqi ve Cenubi Afrika ucun Umumi Bazarin (COMESA) uzv olkelerinin beynelxalq teshkilati olan Afrika Ticaret Sigorta Agentliyinin direktorlar shurasina rehberlik edib, hem de korporativ idareetme standartlarini yukseltmeye hesr olunmush qeyri-kommersiya teshkilati - Zambiya Direktorlar İnstitutunun uzvudur.
Olkenin en boyuk teserrufat (100 min bashdan cox mal-qara) sahibidir, yerli bazara ve ixraca esas et tedarukcusu eyni zamanda turizm sektoruna da boyuk sermayeler yatirib.
Siyasi fealiyyeti
Hicilema Birleshmish Milli İnkishaf Partiyasinin (UNDP) uzvudur. 1998-ci ilde yaradilan bu liberal partiya 2016-ci ilden beri olkenin en boyuk muxalifet quvvesidir. Hakainde Hicilema 2006-ci ilde onun hemyerlisi, dostu, biznes mentoru ve ilk rehberi Anderson Mazokinin vefatindan sonra BMTİP-in sedri secilib. Bundan elave, o, Mazokinin teshebbusu ile yaradilmish ve uc muxalifet partiyasindan: BMTİP, Vahid Milli İstiqlal Partiyasi ve Demokratiya ve İnkishaf Forumundan ibaret "Vahid Demokratik Alyans" koalisiyasina rehberlik edib. 2006-ci il parlament seckilerinde koalisiya Milli Assambleyada secilmish 150 yerden 26-ni qazanib, lakin bu siyasi birlik 2008-ci ilde dagilib.
BMTİP-in desteyi ile Hicilema 6 defe prezident seckilerinde ishtirak edib. 2006, 2008 (prezident Levi Mvanavasanin olumunden sonra kecirilen novbedenkenar seckiler) ve 2011-ci illerde o, muvafiq olaraq 25,3%, 19,9% ve 18,5% sesle ucuncu olub. 2015-ci ilde prezident Maykl Satanin olumunden sonra kecirilen novbedenkenar seckilerde o, 47,16% sesle ikinci olub. Bu seckilerde 48,84 faizle, daha deqiq desek, 27 mine yaxin ses ferqi ile reqibi Edqar Lunquya qalib gelib. O dovrde quvvede olan normalara gore, seckiler bir turda kecirilirdi ve qalib gelmek ucun sade ses coxlugu kifayet edirdi. 2016-ci ilin seckilerinde Hicilema yeniden kicik ferqle Lunquya uduzur (50,35% sese qarshi 47,63%).
4 ayliq hebs cezasi
2017-ci ilin aprelinde Hakainde Hicilema vetene xeyanet ve dovlet cevrilishine cehd ittihami ile hebs edilir ve yeterli delil olmadigi ucun mehkeme ishi redd edilene qeder 4 ay hebsde yatir. Lakin onu Zambiyanin ve qonshu olkelerin taninmish siyasetcileri, o cumleden olkenin birinci prezidenti Kennet Kaunda, Nigeriyanin kecmish prezidenti Olusequn Obasanco, Britaniya Birliyinin bash katibi Patrisiya Skotland, Cenubi Afrika siyasi partiyalarinin liderleri Culius Malema ve Mmusi Maimane tek qoymur. Gorkemli siyaset xadimlerinin desteyi ile azadliga cixandan qisa muddet sonra o, Zambiya tarixinde ilk defe Kral Beynelxalq Munasibetler İnstitutunun "Chatham House"da (Boyuk Britaniya) muhazire oxumaga devet edilir, hemcinin Afrikada siyasi azadliqlari teshviq etdiyine gore Almaniyanin Fridrix Nauman Fondundan mukafat alir.
Hicilema 2004-cu ilde etdiyi iddia edilen dashinmaz emlak emeliyyatinda iqtisadi firildaqciliq ittihami ile 2020-ci ilde yeniden hebs olunsa da, tezlikle serbest buraxilir.
Novbeti cehd
2021-ci ilde Hakainde Hicilema yeniden seckilerde namizedliyini ireli surur. Bu, Hicilemanin olkenin en yuksek vezifesine secilmek ucun atdigi altinci cehdi idi. Secki proqraminda o, iqtisadiyyati berpa etmek ucun struktur islahatlarinin aparilmasina diqqet yetirir. Bohranda o, Lunqu hokumetini gunahlandirdi, bele ki, onun fealiyyeti dovrunde Zambiyanin UDM-i 2014-cu ildeki 27,1 milyard dollardan 19,3 milyard dollara qeder, demek olar ki, 30% azalib. 2020-ci ilin noyabrinda Zambiya pandemiya bohrani neticesinde beynelxalq borcunu defolt eden ilk Afrika olkesi olur.
O, hemcinin dovlet borcunun restrukturizasiyasi, xarici sermayelerin celb edilmesi, yeni ish yerlerinin acilmasi, sehiyyenin, tehsilin inkishafi ve ehaliye sosial desteyin genishlendirilmesi istiqametinde ciddi ishler goruleceyini ved edir. Xususile 73 tayfanin yashadigi olkenin birleshmesi ve acinacaqli veziyyetde olan iqtisadiyyatin berpasi ucun kampaniya aparir. Bundan elave, Hicilema genclerin iqtisadi imkanlarini artirmaq ucun ardicil olaraq tehsil sisteminde islahatlarin aparilmasini mudafie edir.
Belelikle, 2021-ci ilin avqustunda Zambiya Secki Komissiyasi meshhur ish adamini prezident seckilerinin qalibi elan edir. Yerli ve beynelxalq elaqeleri olan iqtisadci ve ish adami olan 59 yashli Hicilema 15 illik muxalifetden sonra o vaxtki prezident Edqar Lunqunu meglub ederek prezident kursusune layiq gorulur. Yeri gelmishken, bu defe o, Edqar Lunqunu 1 milyon sesle geride qoymaga muveffeq ola bilir.
Beynelxalq Emek Teshkilati hesab edir ki, Zambiyada ishsizlik 2020-ci ilde 12 faizden cox artib ki, bu da 2011-ci ilden beri en yuksek gostericidir. Hicilemanin seckilerde qalib gelmesinin diger esas sebebi de odur ki, o, genc zambiyalilar ucun ish yerlerinin yaradilacagina ved verib.
Heyat yolu
Hakainde Hicilema Mutinta Hicilema ile evlidir, onlarin bu nikahdan bir qizi ve iki oglu var. Xanimi xeyriyye ishleri ile meshgul olur, o cumleden Zambiyanin enenevi medeniyyetinin ve rituallarinin dirceldilmesine destek fondunun yaradicisidir. Hicilema ve heyat yoldashi Mutinta Shepande Hicilema Yeddinci Gun Adventist Kilsesinin Lusaka Konfransinin Cilanqa missioner bolgesinin veftiz olunmush uzvleridir. Yeri gelmishken, secki kampaniyasi zamani Hicilema olkedeki butun inanclarin dini azadligini destekleyeceyine soz verir ve siyasi reqiblerinin iddialarindan ferqli olaraq hec kimi oz kilsesine qoshulmaga mecbur etmir. Vatikana seferi erefesinde yerli metbuata ekskluziv musahibe veren Hicilema Papa Fransisk ile gorushunde de hokumetinin butun kilselerin dini azadligina hormet etdiyini dile getirib: "Biz hokumet olaraq olkemizdeki butun dini qurumlari ehate edeceyik. Onlarin hamisinin oz yeri var".
Tehsil hami ucun prioritetdir!
Hakimiyyete geldikden sonra Hicilemanin rehberlik etdiyi UPND hokumeti ibtidai ve orta mekteblerde butun tehsil haqlarini legv edib. Gelecekde umumi meqsed hem de kollec ve universitetlerde pulsuz ali tehsilin temin edilmesidir. Bu addimi ile bagli suala Hicilema bele cavab verib: "Tehsil Zambiya cemiyyetini deyishdirmek ucun esas vasite olacaq. İmkansiz telebelerin de tehsil almasina yol acmali ve qaygi gostermeliyik. Tehsil bacariqlari olmayan bir cemiyyeti nece inkishaf etdire bilersiniz? Kend teserrufati biliyi olmadan nece daha semereli erzaq istehsal ede bilersiniz?"
Hicilema hem de onu ved verib ki, olkenin servetleri regionlar arasinda beraber paylanacaq: "Biz Zambiya xalqini butun bolgelere beraberlik ve edaletli munasibet yolu ile yeniden birleshdirmek isteyirik. Mehz bu platforma vasitesile biz bir Zambiya, bir millet ve bir xalq olaraq ozumuze bagli qalmaga davam etmek isteyirik.
Bu olke nece illerdir parcalanib ve parcalanmalar goz qabagindadir. Yalniz bundan sonra ishin ikinci lovberini ata bilerik... yenidenqurma, olkemizi yeniden dirceltmek. Belelikle, iqtisadi rifahi geri qaytarmaq ucun olkeni iqtisadi cehetden yeniden qurmaq lazim gelecek. Bu da investisiyalari qaytarmaga, ish yerlerini qurmaga ve genishlendirmeye yol acacaq".
Maashsiz ishleyen prezident
Hicilema 9 aydir vezifede olsa da, maash almir. O, insanlarin heyatini nece yaxshilashdiracagina diqqet yetirdiyi ucun dovlet budcesini "menimsemeye" ehtiyac gormur. Prezident maash ve muavinetlerinin odenilmesine cavabdeh olan nazirlik de bildirib ki, ayliq mevacibinden dovlet bashcisi shexsen ozu imtina edib. O, eyni zamanda muxtelif titullarini da redd edir ve "Zati-alileri" kimi deyil, "Cenab Prezident" kimi taninmaga ustunluk verir. Onun ucun titullar diktatura ve sitayish tesiri dogurur.
"Sadece men buna (prezidentin maashina) ehemiyyet vermemishem. İnsanlarin heyatini yaxshilashdirmaq menim ucun vacibdir. Maash meselesi problem deyil, cunki pul menim motivasiyam deyildi", - Hicilema bildirib.
İstenilen halda uzulmeye deymez. O sebebden ki, prezident secilmezden evvel de, indi de o, Zambiyanin en zengin ish adamlarindan biri hesab olunur. Onun xalis serveti esasen aqrobiznes fealiyyeti sayesinde 390 milyon ABSh dollarina yaxindir. Var-dovleti seckiler zamani arashdirilib, cunki siyasi opponentler onun var-dovletinin 1990-ci illerde dovlet aktivlerinin mubahiseli ozelleshdirilmesi ile elaqeli oldugunu iddia edirdiler.
Qeyd edek ki, Hicilema prezident ve hokumet nazirlerinin maashlarinin artirilmasinin eleyhine de tez-tez cixishlar edir. "Bu, yemek almaga cetinlik ceken Zambiya xalqina qarshi tehqirdir. Men oz maashimi artirmaqdansa, insanlara pul vermeyi ustun tuturam", - o, kecen il tvitter hesabinda yazib.
Hicilemanin bu qerarini bezileri olke ucun cetin iqtisadi dovrde humanist bir jest kimi qiymetlendirile biler, lakin o da heqiqetdir ki, bu, onu selefinden tamamile ferqlendirmir. Prezident oz maashini milletine bagishlayan yegane lider deyil. 2016-ci ilde Lunqu olkenin borcunun odenilmesi ohdeliklerini yerine yetirmek ucun tetbiq edilen hokumetin qenaet tedbirlerini desteklemek ucun maashi 50%, 2019-cu ilde ise 15-20% arasinda azaldib.
Secildiyi gunden Hicilema Zambiya prezidentinin Dovlet Evinin erazisinde yerleshen resmi iqametgahi olan Nkwazi Evinden mil mesafede, paytaxt Lusakanin temteraqli yashayish sahesi olan Yeni Kasamadaki shexsi iqametgahinda yashayir.
Melumat ucun bildirek ki, dunyada bir cox prezident maash almaqdan imtina edir. ABSh-in 45-ci prezidenti Donald Trampin bir illik simvolik maashi cemi 1 dollar idi. O, maashini mutemadi olaraq hokumetdeki agentliklere bagishlayirdi. Maashdan imtina etmek ehtiyaci hiss eden bashqa bir prezident ise 1789-cu ilde ABSh prezidenti Corc Vashinqton olub.
Korrupsiyaya qarshi sifir "dozumluluk"
Zambiyali ish adami hakimiyyete gelen kimi korrupsiya ile mubarize tedbirlerinin bashlanmasina emr verib. Yeri gelmishken, onun korrupsiya ile bagli yekun nitqi butun dunyada gundem olmushdu.
"Korrupsiya nifret etmeli oldugumuz bir sheydir. Korrupsiya resurslari ona en cox ehtiyaci olanlarin elinden alir: gencler, xesteler, qocalar. Olkemizde butovluyu berpa etmeliyik. Bilmeliyik ki, dovlet vezifesi heyatinizi yaxshilashdirmaq ucun nezerde tutulmayib. O, xalqa xidmetdir. Men hadiseleri qabaqlamaq istemirem, lakin bizim gorduklerimiz dehshetlidir. Teessuf ki, coxlu ziyan var. Bilirik ki, borc bir cox hallarda heddinden artiq artib, xususen de layihe ile bagli borc... Biz bu meselelere diqqetle baxacaq ve bu borcu aradan qaldirmaq ucun hansi imkanlarimiz oldugunu goreceyik" , - Zambiya prezidenti qeyd edib.
Zambiyanin yeni prezidenti BBC-ye verdiyi musahibede etiraf edib ki, "dehshetli" pullarin ogurlandigi ashkar edilib. Hicilema elave edib ki, onun hokumeti korrupsiyaya qarshi "sifir dozumluluk" numayish etdirecek.
"Siz ictimai aktivleri qorumaq ve boyutmek ucun hakimiyyete gelirsiniz, onlari tukendirmeye deyil. Hesab edirem ki, bu mesajin Avropa İttifaqindaki hemkarlarima, muttefiqlerime ve dovlet qullugunda olan insanlara catdirilmasi vacibdir... Biz korrupsiya ile mubarizede bize komek eden institutlarla elaqelerimizi guclendireceyik.
Bele bir fikir var idi ki, guc tetbiq edirsense, o zaman hakimiyyetde qalirsan. Biz bunun sehv oldugunu subut etdik. Bir vaxtlar oz sheherime gire bilmirdim, o zaman bele bir sual vermishdim: "Niye bu shehere girmeyim? Bu shehere girmek ucun ne vaxtdan pasporta ehtiyacim var? Men bu meseleleri izah etmeye davam etmek istemirem. Amma demek isteyirem ki, bitdi. Belelikle, ilk ishimiz bunu temizlemekdir ki, hec kimin icazeye ehtiyaci yoxdur. Gorush kecirmek ucun hec kime hec kimden icaze lazim deyil... Kecdiyimiz agrilari bashqalarinin yashamasina icaze vermeyeceyik.
Biz aydin deyerleri mudafie edirik: konstitusionalizm, demokratiya ve konstitusiyamiza uygun olan demokratik mekan. Biz fundamental insan huquqlarina, azadliqlarina hormetle yanashiriq. Artiq demokratiya ovladi oldugumuza dair siqnal vermishik. Biz demokratiyanin mehsuluyuq... ve her sheye regmen, secildik. Duzunu desem, biz demokratiyanin qeddar sheraitde bele inkishaf etmeli olduguna dair gozel numuneyik".
Bu meqale Hicilemani qitede en yaxshi performans gosteren lider kimi teriflemek ve ya tesnif etmek meqsedi dashimir. Zambiya onun rehberliyi altinda daha yaxshi inkishaf etdimi? Ola bilsin ki, umumi performansi qiymetlendirmek hele tezdir. Lakin onun rehberliyinin esas prinsipleri ve Zambiyanin shohret yoluna qaytarilmasi istiqametinde xidmeti evezsizdir. Bir cox Afrika liderleri prezidentliyi xalqa xidmet kimi gormur ve varli heyat terzlerini ve heddinden artiq muavinetleri inkishaf etdirmek ucun dovletlerin resurslarindan istifade etmekden imtina etmir.
