Anarim.Az teqdim edir

Ekklesiast Kitabi haqlidir: "İzafi bilik izafi kederdir". Ne ne qeder cox oxuyursansa, ne qeder cox bilirsense, o qeder qusselenirsen.
Ezizler, bilik cox qeribe nesnedi. Hemishe sevindirmir insani.
Meselen, bu deqiqeyedek belke de bilmirdiniz ki, Litvada "klumpakoyis" adli xalq reqsi var. Bu reqs zamani taxta bashmaqlar geyinilir ve "Bax, bax, ayagimi yere vururam!" oxunur, teref-muqabile barmaq silkelenir.
Sovetler Birliyinin butun mekanlarinda, o cumleden Azerbaycandaki ushaq bagcalarinda daim bu reqs ifa olunurdu. Amma ushaqlar bilmirdiler bu sade, en tenbel cocugun bele asanliqla oyrendiyi reqsin adini.
He, indi klumpakoyisin ne oldugunu bilirsiniz artiq. Bextever oldunuzmu? Bu bilik heyatinizi daha menali etdimi?
Dushunmurem.
... "Dunya iqtisadiyyat nezeriyyesinin atasi" kimi taninan shotland Adam Smit hem de siyasi iqtisadin banisi sayilir. Halbuki onun yazdiqlarinda 1332-ci ilde Tunisde dogulmush ereb dahi, intellektual İbn Haldunun tesiri o qeder ashkar hiss olunur ki.
... Bir zamanlar dunya elminin, medeniyyetinin, dushuncesinin subh ulduzu olan, alimlerinin ve filosoflarinin, dushunerlerinin ve shairlerinin, kitablarinin ve medreselerinin, ixtiralarinin ve keshflerinin sayi bilinmeyen İslam alemi niye indi o irelileyishin kolgesindedir?
Niye muselman Sherqi xristian Qerbinden geri qaldi: axi Avropada romalilarin tikdikleri akveduklar ve termler "Qaranliq cag"da katoliklerin anafemasinda olanda, muselman Sherqinde dunyanin ilk universiteti, ilk texniki kitabxanasi, ilk pulsuz xestexanasi, ilk elmi laboratoriyasi... daha ne ilkler vardi.
On minlerle telebe, minlerle alim elmi axtarishlarla meshguldular.
Muselman alimlerin dunyanin mehverin deyishen, besher ovladini geleceye aparan keshf ve ixtiralarini sadalasam, cox uzun siyahi alinar.
Cox uzun.
Bes ne oldu sonradan? Daha dogrusu, niye oldu?
Muselman aleminin intibahi niye tez bitdi, "Qizil dovr" ne ucun bele tez bashqa catdi ve toran cokdu?
Dunyaya astronimiya, cebri, hendeseni, kompasi, naviqasiya aletlerini, tibbi veren, en nehayet, yunan ve Roma filosoflarini "heyata qaytaran" muselmanlar niye bele oldular?


Ereb xilafetinin cagladigi dovrle ereb olkelerinin indiki durumunu sherh edende inkishafin seviyye ferqi shok effekti yaradib. Esrler boyu İslam alemi besheriyyetin inkishafinda ve elmi-texniki ugurlar sahesinde lider idi.
8-ci esrde bashlayib 13-cu esredek davam eden "Qizil dovr"...
Bagdad sheheri dunya elminin merkezi, oradaki meshhur kitabxana ve tercume merkezi "Beyt el Hukma" ise elmi tedqiqatlarin Mekkesi idi.
Dunyanin her yerinden, her dinden olan alimler "Beyt el Hukma"ya oxumaga ve ishlemeye gelerdiler ki, bu da elmi suretle inkishaf etdirirdi.
O qudretin indi sadece, izleri qalib.
"Alqoritm", "kimya", "zenit", "kofe", "limon", "cerrahiyye" ve s. sozler kimi.
Ereb aleminde elm ruhu indi sehrani xatirladir.
Statistikaya baxaq: muselman olkelerinde her 1000 nefere 9 alim, muhendis ve texnik dushur.
Muselman olkelerinde 1803 universitet var, lakin onlardan sadece 312-de elmi meqaleler surekli derc olunur. En feal 50 universitetden 29-u Turkiyede, 9-u İranda, 6-si Malaziya ve Misirdedir. Pakistanda 2, Uqanda, Birleshmish Ereb Emirlikleri, İordaniya, Seudiyye Erebistan, Livan, Kuveytde sadece, 1 universitet elmi fealiyyetde aktivdir.
Birleshmish Ereb Emirliklerinde umumidaxili mehsulun (UDM) sadece, 0,87 faizi elmi tedqiqatlarla arashdirmalara serf olunur. Seudiyye Erebistaninda bu reqem 0,82 faiz, Kuveytde 0,3 faiz, Omanda - 0,25 faiz, Misirde - 1,1 faiz, Pakistanda 1,2 faizdir.
Muharibenin sengimediyi Liviya, Suriya, Yemen, İraq barede danishmaq bele, yersizdir.
Dunyadaki 1,6 milyard muselmandan sadece, uc alim Nobel mukafati alib: 1979-cu ilde pakistanli fizik Mehmmed Ebduse Selama, 1999-cu ilde misirli kimyaci Ehmed Zeveyl, 2015-ci ilde turk kimyaci Eziz Sencar...
46 muselman olkenin alimlerinin eserleri dunyadaki cagdash elmi edebiyyatin sadece, 1 faizini teshkil edir. Muqayise ucun deyim ki, sadece, İspaniya ve Hindistanda derc olunan elmi meqalelerin sayi butun (!) muselman olkelerinden coxdur.
13-cu esredek qabaqcil elmi biliklere malik olan xilafet sonradan geriledi.
Gerileme qefleten olmadi, 7 esr davam etdi.
Xilafetin cokushu ve monqol istilalarinadek Abbasiler xanedani dunyanin en qudretli dovleti idi. Hemin sulalenin hakimiyyeti illerinde antik yunan, Roma, habele Sherq alimlerinin ve filosoflarinin yuzlerle eseri ereb diline tercume olundu.
Bashqa medeniyyetlerinin biliklerini exz eden erebler sonradan hemin bilikler Qerbe ve dunyaya yaydilar.
Xilafet cokende muselman elmi de geriledi ve Avropa sivilizasiyasinin inkishafi bashlandi. Oyrenenler oyretmeye bashladilar.
Muselman intibahina son qoyan esas amil, fikrimce, xilafetin geosiyasi durumu idi. Hele 10-cu esrde Abbasilerin dovleti muxtar bolgelere bolunerek parcalanmaga bashlandi, usyanlar ve qiyamlar alovlandi. 1258-ci ilde oldurucu zerbe oldu: xilafete monqol istilasi, İspaniyada ise rekonkista ve ereblerin torpaqlarinin ellerinden alinmasi...
Diger onemli amil İslam dininde coxsayli teriqetlerin ve cereyanlarin yaranmasi oldu. Meselen, mutezililerle mubarize zamani minlerle medrese baglandi ve bu, on minlerle telebeni yeni bilikler elde etmek imkanlarindan mehrum etdi.
Qalan medreselerde tedris olunan fenlerin sayi defelerle azaldildi ve qalan sadece, Quranin qiraeti, ereb qrammatikasinin, hedislerin ve Sherietin prinsiplerinin anlashilmasi ucun gereklilerdi.
Riyaziyyat ve tebiet elmlerinin tedrisine faktiki olaraq, son qoyuldu. Belece, Qerb alimlerin ixtiralari ve keshfleri muselman aleminden yan kecdi.
Avropada ise ereblerin tercumelerinin esasinda yunan felsefesi, Roma huququ oyrenilirdi ki, bu da sonucda universitetlerin yaradilmasina, elmlerin inkishafina cox guclu tekan verdi.
Aristotel, Evklid, Zenon, Ptolomey, Hippokrat, Qalenle yanashi, latin diline Qerbde "Avisenna" kimi taninan yariozbek, yarifars Ebu Eli Huseyn ibn Abdulla ibn el Hesen ibn Eli İbn Sinanin, habele "İbn Rushd" ve "Averroes" kimi taninan, Endelusde dogulub Merakeshde vefat eden Ebu el Valid Mehemmed ibn Ehmed el Kurtubinin eserleri tercume olundu. Daha sonra ereb alimlerinin eserleri Avropanin butun universitetlerinin tedris "proqram"larinda yer aldi.
Muselman olkelerindeki shah, padshah, sultan ve emir hakimiyyetleri, tehsile ogey ve etinasiz munasibet İslam aleminin elmi heyatina balta vurdu.
En nehayet, muselmanlar elmi kecmishlerini unutmaga, ecdadlarinin ugurlari ve keshfleri ile qurrelenmeye, o nailiyyetleri inkishaf etdirmeye meylli olmadilar.
Tarix amansizdir.
Yarandigi dovrde ehemiyyetsiz, xirda tesir bagishlayan bifurkasiya noqteleri ile hadiseler sonradan genishmiqyasli, dinamik deyishikliklere sebeb olur.
Meselen, tarixde "İmam Qezali" kimi qalan xorasanli filosof, illahiyyatci ve mistik Ebu Hemid Muhemmed ibn Muhemmed el Qezali et Tusinin fealiyyetini muasirleri sonadek derk ede bilmediler.
Halonki İslam dunyasinin elmi inkishafinin dayanmasinda bu adamin rolu mustesnadir.
Mehz Qezali "Allahin iradesi" olmayan sebeb-netice elaqelerinin movcudlugu redd etdi.
İbn Rushd bele yaramazligin fesadlarini anlayir, el Qezalini "elmin ve inkishafin celladi" adlandirir, felfesini "bu qatilden" qorumaga calishirdi.
... Dunya xeritesine baxaq. Yashamaq ucun en rahat mekanlar muselman olkelerinin yerleshdiyi cografiyadir. Amma orada muselmanlar narahat omur sururler - yasham ucun narahat mekanlarda ise rahat omur surenler yashayirlar.
Ferqi hiss edek.
Muselmanlara ayiqliq, bilik yangisi ve idman buyurulub. İdmana barmaqarasi baxan iuadizm, budperestliyin hopdugu pravoslavliq ve vucudun ezablarinin munevver sayildigi katoliklikden ferqli olaraq.
İudaizmde oldugu kimi, İslamda da ticaret, istehsalat, alish-verishde ugur İslamda halaldirsa, xristianliqda varidat Sherdir.
İslam buyurur ki, deyer verdiklerini qoru, deyerlerini savashla olsa da, mudafie et.
Ortodoks iudaizmde bele deyil, xristianliq ise "Yol yanagina vuranda sag yanagini ireli ver, ora da vursunlar" deyir.
Nezeriyye budur - praktika ise tam tersi...
Cunki nezeriyye omre hakim olsaydi, en varli dovletler muselman olkeleri, en inkishaf etmish elm muselman elmi, en guclu texniki inkishaf - muselmanlarda, en saglam insanlar muselman diyarlarinda olardi.
Bunu gorurukmu?
Evezinde shalvarin balaginin uzunlugu, yayliq ve bash ortuyu ile bagli bitmek bilmeyen mubahiseler...
Muhemmedin esl sehabesi kimler idi, Fatime, Aishe ve Zohrenin kelamlari, Omerin ve Ebu Bekirin emelleri ile bagli sonu gorunmeyen qarshidurmalar...
Megrib (ikindi) namazinda 3 rekat, yoxsa iki rekat? - budurmu en aktual mesele?
"El Enfal" suresinin 15-ci ayesinde muselmanlara buyurulub ki, doyushde yalniz yerdeyishme ucun dushmene arxa cevirmek olar.
Rus-turk savashlarinda bu aye yada dushdumu? Ereb-İsrail savashlarinda riayet olundumu ona?
Evezinde saqqalin uzunlugu, yemekden sonra hansi barmaq ilk temizlenmelildir dartishmalari, meleyin hereket suretinin ve iynenin ucuna ne qeder meleyin yigisha bilmesi ile bagli ehtimallar...
Qeflet yuxusunlan ayilmagin vaxti catmadimi?!
Elcin Alioglu
Anarim.Az /news.milli.az

(Anarim.Az - in Qadin Dunyasi Bolumu)