Anarim.Az teqdim edir
Diabet bir cox olumcul xesteliyin meydana gelmesinde esas rol oynayan ve butun dunyada genish yayilan xestelik novlerinden biridir. Her il minlerle insan diabet xesteliyi ile mubarize aparir.
Publika.az xeber verir ki, xesteliyin qarshisini almaq meqsedile Umumdunya Sehiyye Teshkilati ve Beynelxalq Diabet Federasiyasinin teshebbusu ile 1991-ci ilden etibaren her il 14 noyabr tarixi Umumdunya Diabet Gunu kimi qeyd edilir. Xesteliyin ciddiyyetini nezere alaraq Turkiye ve Avropa Endokrinoloqlar Cemiyyetinin ve ishci qruplarinin heqiqi uzvu, hekim-endokrinoloq Dr. Hidayet Memmedzade ile hemsohbet olduq.
- Shekerli diabet nedir ve niye yaranir?
- Shekerli diabet dunyada en cox yayilmish tibbi-sosial ehemiyyetli ve heyat boyu davam eden qeyri-infeksion xestelikdir. Tibbi aciqlamasini versek, deye bilerik ki, shekerli diabet qan shekerinin yukselmesi ile geden ve orqanizmde butun mubadile proseslerinin pozulmasina sebeb olan xroniki xestelikdir. Bu saglamliq problemi daha cox heyat terzimizin neticesidir. Yeni, hazirda qloballashan dunyamizda piylenmenin artmasi neticesinde karbohidrat ve qlukoza mubadilesi tamamile pozulur ve qan shekeri yukselir. Yukselmish sheker normani kecdikde artiq orqanizmde olan butun toxuma ve huceyreler zedelenir. Shekerli diabet butun dunyada hazirda aktual problemdir ve butun tebabetin merkezi movzularindan biridir. Bu xestelik erken olum ve elilliye sebeb olur. Shekerli diabet hemcinin coxsebebli xestelikdir. Yaranma sebeblerine ilk olaraq irsi faktorlari aid ede bilerik. Meselen, ele aile var ki, dord bacinin hamisi shekerli diabetdir. Yashlanma da diabetin yaranma sebeblerinden biridir. Yuxari yashlara dogru bizim medealti vezimizde insulin hormon ehtiyati ve ya tesiri azalir. Diger sebeblere ise stress, mueyyen infeksion xestelikler, medealti veze aid kecirilmish cerrahi emeliyyatlar, onkoloji xestelikler ve s. aiddir. Amma tecrubeme esasen deye bilerem ki, diabet daha cox piylenme neticesinde yaranir. Yeni, oturaq heyat terzi, azhereketlilik, besit karbohidratlardan cox istifade, stress faktoru, artiq ceki shekerli diabet olmaq riskini daha da artirir.
- Shekerli diabetin novleri hansilardir?
- Shekerli diabet, eslinde, xestelikler qrupudur. En cox yayilmish novu Tip 2 diabetdir. Tip 2 diabet sheker xestelerinin 90 faizini ehate edir. Daha cox 30 yashlardan sonra, artiq ceki ile bagli olaraq insulin hormonunun tesirinin azalmasi neticesinde yaranir. Bizim butun toxuma ve huceyrelerimizin enerjiye ehtiyaci var. Hemin enerji dashiyicisi qlukozadir. Qlukozanin huceyrelere kecmesi ucun insulin hormonuna ehtiyac var. Davamli qidalanma verdishleri ile elaqedar her zaman yuksek seviyyede qalan insulin hormonuna huceyrelerin hessasligi ve cavabi zeifleyir. İller erzinde yaranan insulin muqavimeti dediyimiz bu hal Tip 2 diabet xesteliyini meydana getirir. Tip 1 diabet ise daha cox ushaqlarda rast gelinen diabet novudur. Hemin xestelerde, umumiyyetle insulin hormonu olmur. Onlar omur boyu insulinden istifade etmeye mecburdurlar. Bundan bashqa, hamilelik dovrunde meydana cixan hestasional diabet, genetik xesteliklerin ve ya sindromlarin icerisinde olan diabet novleri, mueyyen dermanlarin qebulu ve ya kecirilen medealti vezi emeliyyatlari ile bagli, yaxud "Mody" ve "Lada" kimi alt qrup diabet novleri de var.
- Hamilelikde diabet nedir? Ve qarshisini nece almaq olar?
- Hamilelikde diabetin 2 novu var: Hamilelikden evvel yaranan diabet (prehestasional tip) ve hamilelik zamani meydana cixan diabet (hestasional tip). Hamilelikden evvel shekerli diabeti olan qadinlar hamilelik dovrunde daha diqqetli olmalidirlar. Bele ki, hamilelik evvelceden planlanmali ve mueyyen analizlerden sonra dushunulmelidir. Shekerli diabet hamile qalmaq ve normal dogush ucun eks gosterish deyil. Bele bir yanlish dushunce var ki, anada olan shekerli diabet xesteliyi ushaga da kece biler. Sozugeden xestelik yoluxucu deyil ve bu fikir esassizdir. Plansiz ve nezaretsiz diabeti olan hamilelikde mueyyen anomaliyalar, inkishaf qusurlari, erken dogush, ozbashina dushukler ve s. kimi riskler de coxdur. Hestasional diabeti vaxtinda ashkar etmek ucun biz butun hamile qadinlara hamileliyin 24-cu heftesinde sheker yukleme testi etmeyi tovsiye edirik. Eger hamile qadinda diabet varsa, hemin problemi uygun protokollar esasinda mualice edirik ve bu zaman hec bir fesadlar da olmur. Xesteliyin qarshisini almaq ucun saglam heyat terzi ve normal cekiye sahib olmaq bashlica tovsiyemizdir.
- Shekerli diabetle shekersiz diabet arasindaki ferqler nelerdir?
- Shekerli diabetle shekersiz diabetin ancaq adlari bir-birine benzeyir. Lakin onlar tamamile ferqli xesteliklerdir. Shekerli diabet medealti vezide insulin hormonunun catishmazligi ve ya tesirinin az olmasi ile xarakterize olunan bir xestelikdir. Shekersiz diabet ise hipofiz vezi ile elaqedardir. Cunki bizim beynimizin merkezi endokrin orqani olan hipofiz vezi xususi bir hormon - antidiuretik hormon ifraz edir. Bu hormonun catishmazligi neticesinde shekersiz diabet xesteliyi yaranir. Sozugeden xestelikden eziyyet ceken shexslerde suya telebat cox olur. Yeni, bezen gun erzinde 20 litre qeder su icen xestelere rast gelirik. Bu da hemin xestenin cox sidiye cixmasina getirib cixarir. Neticede, onun heyat keyfiyyeti ciddi shekilde pozulur. Son olaraq onu deye bilerem ki, her iki xesteliyin mualicesi mumkundur. Bu xestelikler hemishe mehz hekim-endokrinoloqlar terefinden nezaretde saxlanilmalidir.
- Shekerli diabeti olan xesteler daha cox nelere diqqet etmelidirler?
- Shekerli diabeti olan xesteler onlara uygun teyin edilen mualice usullarina ciddi shekilde riayet etmelidirler. Sozugeden xesteliyin 4 esas mualice novu var. Bunlardan ilki ve esasi diabet telimi adlanir. Yeni, shekerli diabet diaqnozu qoyulmush shexs vaxtinda muayinelere gelmeli, shekerini olcmeli, qeydlerini aparmali, idmanina ve pehrizine diqqet gostermelidir. Bundan elave, zererli verdishlerden uzaq olmali, yuxu, emek, qida, istirahet rejimine diqqet etmelidir. İkinci esas usul pehriz mualicesidir. Bu merhele shekerli diabetin mualicesinde temel dashidir. Pehrizine emel etmeyen shexslere diger mualice usullari faydali olmur. Pehriz dedikde ise xesteni ac saxlamaq nezerde tutulmur. Hemin shexsin qidalanma rejiminden rafine olunmush, konservleshdirilmish, trans yaglarin coxluq teshkil etdiyi zererli qidalar, besit sheker, un memulatlari cixarilmalidir. Bu, eslinde, her kesin emel etmeli oldugu bir qidalanma rejimidir. Ucuncu mualice novu idmandir. Fiziki fealliq cox vacibdir ve shekerli diabetin mualicesinde muhum yer tutur. Dorduncu nov ise derman ve insulin mualicesidir. Bu mualice hekim gosterishi ile teyin edilmelidir. Xesteler her hansi bir shexsin mesleheti ile ve ya internetden elde etdiyi reseptlerle ozunu mualice etmeye calishmamalidirlar. Bunlardan bashqa, cox az hallarda ciddi hekim konsiliumlari ile nadir hallarda 2-ci tip shekerli diabet xesteleri ucun cerrahi mualice usullari da var. Amma bu usul her diabet xestesine, yaxud her Tip 2 diabet xestesine tetbiq edile bilmez. Qeyd etdiklerimden elave fundamental elmde shekerli diabetin bashqa (iynebatirma, sistemlerle kurs mualiceler, fitoterapiya, apiterapiya, hipnoz, plazmafarez ve s. kimi) mualice usullari movcud deyil.
- "Gizli sheker" (Prediabet) nedir? Simptomlari hansilardir?
- Shekerli diabetin en boyuk elametlerinden biri xesteliyin elametsiz mushahide olunmasidir. Ola biler ki, xeste 10 il shekerli diabet olsun, amma bunu hiss etmesin. Meselen, ushaqlarda heddinden artiq sidiye cixma ve cox su icme, keskin ariqlama mushahide edildikde, valideyn shubhelenerek muayineye getirir ve melum olur ki, ushaqda shekerli diabet var. Boyuklerde ise bu proses tamamile gizli getdiyi ucun xestenin diabet oldugundan xeberi olmur. Yeni, shekerli diabet uze cixana qeder belli bir yol qet edir.Tesadufi hallarda, yeni, hansisa muayinelerde, meselen, gozde problem olduqda ve ya xestenin infarkt kecirmesi zamani diabet oldugu ashkarlanir. Buna gore de, azi ilde 1 defe 30 yashdan yuxari insanlara qan shekerini yoxlatmaq meslehet gorulur. - Hansi hallarda insulin istifadesine ehtiyac yaranir? - İnsulin shekerli diabetin mualicesinde istifade edilen esas mualice usullarindan biridir. Hekim gosterishi ile tetbiq olunmalidir. Tip 1 diabet xesteleri daimi olaraq insulinden istifade etmelidirler. Tip 2 diabet xesteleri ise evvel dermanlarla mualice edilirler. Xesteliyin agirlashmasi halinda ve ya pasient agir emeliyyat kecirecekse, insulin istifade edile biler. Umumiyyetle, insulin asililiq yaratmayan hormondur. Bezen insanlar insulinden istifade etdiklerini gizledirler. Yeni, calishirlar ki, diabet olduqlarini diger insanlar bilmesinler. Lakin, bu dogru dushunce deyil. Dunya protokollarina gore, diabeti olan shexsin hemin xesteliye sahib oldugunu tesdiqleyen xususi karti olmalidir. Cunki xestenin qan shekeri dushe ve qefleten yixila biler. Bu zaman yardim ucun yaxinlashan shexsler onun shekerli diabet xestesi oldugunu bilmelidirler.
- Shekerli diabet hansi fesadlara sebeb ola biler?
- Shekerli diabetin fesadlari 2 curdur: Keskin ve xroniki fesadlar. Keskin fesadlara qan shekeri yukselen xestenin hiperqlikemik komaya dushmesi aiddir. Bundan elave, qan shekerinin dushmesi neticesinde yaranan hipoqlikemik koma da diabetin qorxulu fesadidir. Xroniki fesadlar daha ehemiyyetlidir. Cunki xeste hemin fesadlarin bir muddet ferqinde olmur. Tesevvur edin ki, dialize geden xestelerin 5-de 4-u, infarkt kecirenlerin ise 5-de 3-u diabetdir. Dunyada korlugun en bashlica sebebi shekerli diabetdir. Qeyri-travmatik amputasiyalarin 50 faizinden coxu shekerli diabetin payina dushur. Yeni, her bir huceyremiz shekerli diabetin fesadlarindan menfi menada nesibini alir.
- Bezi mutexessisler deyirler ki, shekerli diabet xesteleri ucun COVİD-19-a yoluxmaq daha tehlukelidir. Hemin xesteler niye COVİD-19-un risk qrupundadirlar?
- Umumiyyetle, orqanizmde sheker xesteliyinin olmasi insan ucun riskdir. COVİD-19-a yoluxduqda ise hemin xesteler ucun elave riskler yaranir. Biz xesteni bezen sagaltmaq ucun mecburi olaraq steroid dermanlardan istifade edirik. Bu qrup dermanlar da xestenin qan shekerini ciddi shekilde yukseldir. Diabetliler esasen yashli insanlar olduqlarindan hemin shexslerde elave xestelikler de movcud olur. Bu baximdan COVİD-19 infeksiyasinin onlarin heyati ucun tehlukeli olmasi qacilmazdir. Buna gore de, COVİD-19-a yoluxan shexslerde diabet varsa, daha diqqetli olmaq lazimdir. Daim onlar hekim nezaretinde olmali ve ilk novbede peyvend vurdurmalidirlar. Vaksinasiya shekerli diabetde eks gosterish deyil.
- Bildiyimiz kimi, 14 noyabr Umumdunya Diabet Gunudur. Bu gunun ehemiyyeti nedir?
- 14 noyabr - Umumdunya Diabet Gunu munasibetile her il beynelxalq ictimaiyyetin diqqeti shekerli diabeti olan xestelere yonelir. Ne ucun 14 noyabr? Cunki 100 il evvel, yeni 1921-ci ilde insulin hormonu keshf edildi ve insanlarin istifadesine verildi. Onun keshfi bu xestelerin heyatini xilas ederek elmin inkishafina tekan verdi. Sozugeden hormon keshf edilmemishden evvel diabet minlerle insanin olumune sebeb olurdu. Bu il butun beynelxalq tibb ictimaiyyeti insulin hormonunun 100 yashini qeyd edir. Besher tarixinde insulin qeder arashdirilan, oyrenilen, yazilan, insanlara faydali olan ve 3 defe Nobel mukafati alan ikinci bir derman ve hormonumuz da yoxdur. Bu keshfi ile butun besheriyyetin vefa borcunu qazanan kanadali fizioloq alim Frederik Bantinqin dogum gunu sherefine Umumdunya Sehiyye Teshkilati her il 14 noyabr tarixini Dunya Diabet Gunu kimi qeyd edir.
- Musahibe ucun teshekkur edirik.
- Cox sag olun, minnetdaram. Men de oz novbemde size ve xalqimiza saglamliq, gozel gunler, xosh ehvali-ruhiyye arzulayiram.