Anarim.Az teqdim edir
Korpe gulushu… Bu gulushun qarshisinda valideynler aciz qalir, ilk gulushun ani onlarda boyuk sevinc ve coshqu hissinin yaranmasina sebeb olur.
Coxumuz yeni dogulmush korpelerimizin bezen ifade etdikleri tebessumun shahidi oluruq ve bu gulush bizi cox xoshbext edir.
Muxtelif medeniyyetlerde yeni dogulmush korpelerin tebessumlerinin yaranmasina ferqli anlamlar verilir. Bir cox insanlar korpelerin melekler terefinden guldurulduyunu soylesede, tibb sahesinde ishleyenler bu cur tebessumun refleksiv olduguna inanirlar. Esline qalanda ise hec bir fikir temelinde faktlara esaslanmir ve ferziye olaraq qalir. Bu meseleni incelemek ve bir qeder tedqiqatlara esaslanmaq bu meqalenin meqsedlerinden biridir.
İyirminci esrin ikinci yarisina qeder yeni dogulmush korpelerin davranishi ekseriyyeti refleksiv hesab olunurdu. Alimler yeni dogulmush korpelerin duygularini hiss etmek ve ifade etmek qabiliyyetinin mehdud oldugunu ve onlara qaygi gosterenler ile qarshiliqli elaqe qurmaq ucun kifayet qeder sosial tecrubeye sahib olmadigini ireli sururduler.
Hetta yeni dogulmush korpelerin boyukler kimi agri hiss ede bilmediklerine, yeni bezen agrikesici istifade etmeden agrili cerrahi emeliyyatlara meruz qaldiqlarina inanilirdi. Yalniz 1980-ci illerde sehiyye ishcileri agridan yaranan stresin heqiqeten korpeler ucun heyati tehlukeli shoka ve fesadlara yol acdigini basha dushduler.
Son 50 ilde yeni dogulmush korpelerin yalniz refleksiv canlilar olmadigini gosteren ve subut eden deliller yavash-yavash toplandi. Korpelerin oz bedenini aktiv shekilde tenzimlemek ucun kifayet qeder selahiyyetli olduqlari aciqlandi. Meselen, stresden yayinmaq ucun yuxuya gede bilerler, ya da stimullashdirma ve daha cox qarshiliqli elaqeye ehtiyac duyarlarsa telashlanaraq aglaya bilerler. Heyatin ilk 36 saati bir gulumsemeni teqlid ede bilirler ve hetta heyatin ilk gununden etibaren evvelki tecrubelerinden oyrenib faydalana bilirler.
Bunlara baxmayaraq, xoshbextlik ve sevinc kimi hisslere geldikde, yeni dogulmush korpelerin sosial cehetden serishteli varliqlar ola bileceyine shubhe ile yanashiriq. 2000-ci illerin evvellerine qeder yeni dogulmush korpelerin yalniz ezelelerin segirilmesi, penis ereksiyasi, bagirsaq ve ya sidik kisesi hereketleri neticesinde ve ya umumiyyetle hec bir sebeb olmadan korpelerde gulumsemenin yaranmasina inanirdilar. Ekser tedqiqatlar ve derslikler - hetta 21-ci esrde olsa da - ilk "sosial tebessumun" yalniz heyatin ikinci ayindan sonra bash verdiyini dushunurduler.
Bunu tesdiqleyen deliller var idi. 1872-ci ilde Charles Darwin, duygusal ifadelerin umumbesheri ve fitri oldugunu mudafie etdi ve ovladinin 45 gununde ilk esl tebessumunu senedleshdirdi. Dundee Universitetinin psixoloq-tedqiqatcisi Doktor Emese Nagy oz arashdirmalarinin bu mushahideleri tekrarladigini qeyd edib. 957 valideynden arashdirma ucun ovladlarinin tebessumlerini mushahide etmelerini ve qeyd etmelerini xahish edildiyinde, ortalama dord hefteden sonra korpelerinin ilk "sosial tebessumlerinin" yaranmasini bildirdiler.
Tedqiqatcilar korpeleri mushahide etmeye bashladiqda, ilk neticelerinin valideynlerin coxunun bildirdiklerinden cox ferqlenmedi. 1959-cu ilde "sosial tebessumun" gulumsemeden evvel goz temasi axtarma kimi teyin olundugu bir arashdirma, ishtirak eden 400 ushagin hec birinin ilk hefte erzinde gulumsemediyini ashkar etdi. Yalniz korpelerin 11% -i iki heftelik olduqlari zaman sosial tebessum gosterdi . Texminen 60% -i uc hefteye yaxin sosial tebessumle uzleshdi ve demek olar ki, hamisi ilk ay erzinde sosial tebessumle qarshilashdilar.
Bezi tedqiqatcilar hele de erken merhelede korpelerde bir tebessum ashkar ede bilmirler ve sosial dunyayla hec elaqeli olmayan bir cox tebessumun yuxuda oldugunu qeyd edirler. Dogrudan da, 4D ultrases istifade ederek ana betninde mushahide olunan doller de en az 23 heftelik hamilelikden beri gulumseyirler. Ancaq diger tedqiqatlar gosterir ki, yenidogulmush korpeler nadir hallarda gulumseyirler (bezi birgunluk korpeler dord deqiqede bir defeden cox gulumsemirdiler). İndi ise sual yaranir, bu gulushler neyi ifade edir?
Uzun muddetdir yenidogulmush korpelerde gulumsemelerin mueyyen derecede musbet emosiyalara ishare ede bileceyine dair elametler movcuddur. Tebessum heyatin ilk bir nece gununde korpelerin yanagini ve ya qarnini sigallamaga reaksiya olaraq gorulurdu. Eyni zamanda yenidogulanlar shirin dadlara ve qoxulara cavab olaraq gulumseyirler. Bu neticeler on iller evvel tebessumun tamamile fitri refleks olaraq qebul edildiyi zaman derc edilmishdir. O dovrde elm adamlarinin onlari emosional kimi sherh etmemelerinin sebebi qismen tebessumlerin sosial tebessumlerden ferqli olmasi idi.
"Dushen" tebessumu adlanan "heqiqi" tebessum yalniz agzi kenara ve yuxariya ceken esas ezeleleri deyil, goz etrafindaki ezelelere de tesir edir. Neonatal tebessumun yalniz agiz nahiyesine tesir etdiyine inanilirdi. Bununla birlikde, elm adamlari, xususi bir kodlama sistemi istifade ederek uz hereketlerini, parca parca sheklinde analiz etdikde, gulumsemelerin tez-tez yanaqlar ve gozlerin hereketleri ile mushayiet olundugu gosterdi.
O vaxtdan beri, getdikce daha cox arashdirma yenidogulmush korpelerin oyandiqda gulumsemesini ve bu tebessumlerin heqiqi sosial tebessumlere cox benzediyini gosterdi. Yenidogulmushlar interaktiv olaraq oyaq olduqda yuxuda olduqlarindan iki qat daha cox gulumseyirler - bu da sosial amillerin qarisha bileceyinin daha bir subutu. Ustelik, korpeler tez-tez gulumsemeden evvel yanaqlarini ve qashlarini terpetmeye bashlayirlar, sanki diqqetlerini baxicinin uzune yoneldirler. Belelikle, bu yeni dogulmush korpelerin heqiqeten gulumsemek istediklereni gosterir.
Korpeler bir tebessumun gucunu erken oyrenirler. Valideynler ve ya ushaqlarin qaygisina qalan insanlar tez-tez yenidogulmush korpelerine gulumseseler de, bu davranish korpenin veziyyetinden asili olacaq - korpe aglayirsa, gulumsemeleri tebii ki daha az olacaq. Neticede, korpeler tez bir zamanda valideynlerinin davranishlarini tenzimlemek ucun elametdar bir qabiliyyet qazanirlar. Bir ushaq goz temasi qurarsa, gozlerini qirpir ve gulumseyirse, valideynin guleceyi ehtimali boyukdur ve onun tebessumu mukafatlandirilacaqdir.
Teeccublu deyil ki, analar uzerinde aparilan tedqiqatlar, korpelerinin tebessumlerinden - neyrofizioloji seviyyede de olsa, derin bir shekilde tesirlendiklerini gosterdi. Bir tedqiqat zamani MRİ skanerinden istifade edilerek analarda beyin aktivliyi olculdu. Analar korpesini guleruz gordukde, amigdala ve limbik sistem daxil olmaqla duygularin ishlenmesinde ishtirak eden beyin sahelerinde aktivlik artdi. Beyinin mukafat sistemi olaraq bilinen beynin dopaminerjik bolgeleri de cox aktiv idi.
Burda ayna neyronlarinin tesiri haqqinda da danishmaq isterdim. Bezi tedqiqatcilar korpelerin oz valideynleri ile baglanma qurmasi ve empatiyanin yaranmasi ucun mehz bu neyronlarin fealiyyete kecmesi ile elaqelendirirler. Esasinda teqlid mexanizmi duran aynalama prosesi zamani korpe gorduyu uz ifadelerini tekrar etmeye calishir. Tebii ki, bizim korpeye nece davranmagimizdan ireli gelerek, korpeler de eyni qayda ile hemin davranishi oyrenib yadda saxlayirlar. Bu hal, davranishlarimizin, danishdiqlarimizin, korpelerle nece munasibet qurmagimizin vacibliyini anlamaga bize yardim edir. Korpelerimizin bizim hereketlerimizi teqlid edib onlardan ders almaq ucun, bizim bir valideyin kimi onlara yaxshi bir ornek olmamiz gerekir.
Teessuf ki, yenidogulmush korpelerin davranish tedqiqatlari hele de azdir ve mueyyen davranishlarin menalarini sherh etmek ucun diqqetle tehlil teleb olunur. Elave arashdirmalara ehtiyac olsa da, bu erken tebessumlerin sosial tesirleri oldugu guman edile biler. Bu sahede bir coxumuz ucun en azindan bu tebessumlerin sadece bir refleksden daha cox oldugu artiq aydindir.
(Anarim.Az - in Qadin Dunyasi Bolumu)