Oktyabrin 1-de ABSh-in sabiq prezidenti Cimmi Karter 100 illik yubileyini qeyd edib. Yashi bir esre catan ilk ABSh prezidenti kimi tarixe dushub.

Onun uzun omur surmesinin sebebini hekimler ve qocaliq uzre mutexessisler (gerontoloqlar) izah etmeye calishiblar. Gerontoloqlara gore, Karterin heyretamiz uzunomurlu olmasinin ilk sebebi onun qetiyyeti ve ishini sevmesi ile baglidir. Bildirilir ki, prezidentlikden getdikden sonra siyasetci xeyriyye fondunda konullu qisminde ishleyib. Cenubi Kaliforniya Universitetinden gerontologiya professoru Valter Lonqo hesab edir ki, bashqalarina komek etmek yashamaq isteyinden xeber verir.

Karter hetta qocaliqda da daim yeni ne ise oyrenirdi ki, bu da gerontoloqlarin fikrince, omru uzatmaga komek edir. Siyasi karyerasini bitirdikden sonra Karter heyat yoldashi ile birlikde xeyriyye fondu tesis etmishdi. Bundan bashqa, kecmish prezident bir nece kitab yazib ve 62 yashinda xizek surmeyi oyrenib.

Ugurlu evlilik ve guclu aile de Karterin uzunomurlu olmasinin sebeblerinden biri kimi gosterilir. O, heyat yoldashi ile 77 il birlikde yashayib. Rozalin Karter 2023-cu ilin noyabrinda vefat edende kecmish prezident xaniminin "butun nailiyyetlerde beraber terefdash oldugunu, lazim olduqda ona mudrik meslehet ve destek verdiyini" soyleyib.

Mutexessisler Karterin uzunomurlu olmasinin diger sebebi kimi daimi fiziki aktivliyi qeyd edibler. O, 80 yashina qeder muntezem olaraq qacib, sonra ise dizindeki problemlere gore yerimeye ve uzmeye kecib. Bundan elave, o, heyat yoldashi ile birlikde velosiped sururdu. Cenubi Kaliforniya Universitetinin gerontoloqu Hovard Fridman hesab edir ki, eslinde yashli vaxtda idman etmek ele de vacib deyil. Bunu meselen, bagcada ishlemekle ve ya sadece, gezmekle de evezlemek olar.

Oz novbesinde Boston Universitetinden gerontoloq Tomas Perls emindir ki, ekstrovertler daha uzun yashayirlar, cunki onlar daha yaxshi koqnitiv funksiyaya malikdirler ve hemishe yaxshi ehval-ruhiyyededirler. Sabiq prezidenti taniyan alim bildirib ki, o, cox unsiyyetcil, musbet enerji sacan insandir. O, hemcinin Karterin uzunomurluluyunun daha bir sebebi kimi onun eqli sabitliyini qeyd edib. Bildirib ki, kecmish prezident 2015-ci ilde xerceng xesteliyine tutuldugunu oyrendikden sonra depressiyaya dushmeyib, hemcinin arvadinin itkisine sebirle dozub. Nehayet, Karterin uzunomurlu olmasinin son sebebi kimi onun inancli olmasi gosterilib. O emindir ki, dindarliq, Allaha inam sabiq prezidente stressli veziyyetlerden daha asan cixmaga komek edib.

Bes uzunomurlulukde genetik faktor? Onun rolu ne qederdir? Umumiyyetle, muasir gergin ve stressli dunyada, ustegel, temiz su, temiz hava ve temiz qida problemleri fonunda uzunomurlu olmaq mumkunmu? Shair demish, dogrudanmi "kim ki, 100 il yashamasa, gunah onun ozundedir"? Azerbaycanda sadalanan shertlerin necesi var?

Taninmish hekim, tibb uzre elmler doktoru Adil Qeybulla movzu ile bagli "Yeni Musavat"a deyib ki, uzunomurluluyun sirleri coxdur: "Birincisi, genetikaya baglidir. İnsanin genetikasi ne qeder saglam olarsa, onun xesteliye tutulma ehtimali o qeder ashagi olur. Elbette, memnunluq yashayan, merhemet hissi ile yashayan insanlarin, qisas hissinden uzaq olan insanlarin daxilinde bir sabitlik, tarazliq olur, onlar guclu stress yashamirlar. Bunun ozu de heyati proseslerin sabit getmesine komek edir. Bu amillerin rolu coxdur. Duzgun qidalanmanin, aktiv heyat terzinin, bundan bashqa munasibet sisteminin, unsiyyetin rolu cox boyukdur".

Qeyd edek ki, uzunomurlu yashi 90-dan yuxari olan insanlar hesab olunur. Eyni zamanda, uzunomurluluyun orta yashi 115 ildir ve alimler hele de mutleq nezeri heddi 125 yash olaraq qoyurlar.

Alimler insan saglamligi ve uzunomurluluyunun bir cox sebeblerden asili oldugunu bildirirler. Uzunomurluluk ucun en vacib amiller bunlardir: genetika; heyat terzi (o cumleden qidalanma, fiziki fealiyyet ve psixoloji rejim, pis ve yaxshi verdishler); ekologiya ve etraf muhitin veziyyeti; olkenin sehiyyesi.

Elm adamlari her bir faktorun tesirinin ne qeder faizle ifade olunduguna dair konsensusa hele gelmeyibler. Meselen, muxtelif hesablamalara gore, genetik faktor 8%-den 30%-e qeder teyin edilir ve burada heyat terzinin onemi 60%-e cata biler. Anlamaq lazimdir ki, bu amiller bir-birine zidd deyil, eksine tamamlayir ve artirir. Meselen, ishlenmish qazlarin tesirinden genetik olaraq azaldilmish qorunma haqqinda bilmekle, senaye metropolunda yashamagi secmeyeceksiniz ve bununla da saglam uzunomurluluk shansini artiracaqsiniz. Yaxud bedeninizin meishet plastikinin bir hissesi olan bisfenol A-nin zeherli tesirlerine hessas oldugunu bilseniz, plastik qablardan istifade etmeyeceksiniz. MyDetox DNT testinden istifade ederek bedeninizin detoksifikasiya sisteminin bu ve diger xususiyyetleri haqqinda oyrene bilersiniz. Tebii uzunomurluluyu ne tesir edir?

Daha evvel sadaladigimiz dord esas uzunomurluluk faktorundan yalniz genetik xususiyyetler idareolunmaz amiller hesab olunur. Qalan ucu deyishdirile biler ve deyishdirilmelidir.

Meselen, Umumdunya Sehiyye Teshkilati omrun qisalmasina ehemiyyetli derecede tesir eden en ciddi xesteliklerin sebeblerinin siyahisini tertib edib. Onlarin sayi 9-dur: hipertoniya, piylenme, yuksek xolesterol seviyyeleri, fiziki fealiyyetin olmamasi, pis verdishler (siqaret, alkoqol), narkotik istifadesi, qorunmayan cinsi elaqe, suyun keyfiyyetsizliyi, cirklenmish hava.

İnsanlari daha cox genetik faktorlar maraqlandirir. İnsan DNT-si saglamliga ve uzunomurluluk potensialina tesir eden bir cox gen ehtiva edir. Herterefli DNT testi (meselen, MyExpert) bu doqquz sebebe qarshi ne qeder hessas oldugunuzu deqiq gosterir. Yuksek qan tezyiqi ve ya ceki artimina meyl, alkoqol mubadilesinin pozulmasi ve ya ateroskleroz riski mumkun qeder erken mueyyen edilmesi vacib olan irsi amillerdir. Axi, genetik profil yashla deyishmir ve korpenin mueyyen bir xesteliye tutulma riski oldugu ashkar edilerse, o, "boyumeyecek". Ancaq bu barede bilik heyat terzinizi, pehrizinizi tenzimlemeye ve xesteliyin inkishafinin qarshisini almaga imkan verecek. Belelikle, uzunomurluluk genleri heqiqeten movcuddurmu, yoxsa uzunomurluluyun sebeblerini heyat terzinde ve pehrizde axtarmaq lazimdir? Alimlerin bu movzuda arashdirmalari ve mubahiseleri uzun illerdir ki, dayanmir. Bir terefden, saglam qidalanma prinsiplerine riayet edilmesinin olum hallarini 15% azaltdigini gosteren arashdirmalar var. Bu qenaete 15 il erzinde hec vaxt xerceng xesteliyinden, urek-damar sistemi ve ya qaraciyer xesteliklerinden eziyyet cekmeyen 36,6 min kishi ve 42,9 min qadinin qidalanmasini ve heyat terzini tedqiq eden Qlobal Saglamliq ve Tibb uzre Milli Merkezin alimleri gelib.

Artiq uzunomurluluyun esas amillerini qeyd etdik. Bu, ilk novbede, qidalanma ve heyat terzinden asilidir. Meqsediniz uzunomurluler siyahisinda olmaqdirsa, ilk olaraq balanslashdirilmish pehriz yeyilmelidir. Araliq denizine benzer bir pehriz secilmelidir (baliq ve deniz mehsullari, otlar, terevezlerle zengindir) , teqriben 50% terevez ve orta hesabla 25% protein, yungul karbohidratlar olmalidir. Elece de fiziki aktivlik onemlidir. Olimpiya rekordlari ucun sey gostermeye gerek yoxdur, ancaq bedene muntezem olaraq aerobik meshqler edilmelidir. İnsan omrunun daha bir nece amili nezerden kecirilmelidir: duzgun yuxu ve istirahet; butun ehtiyat tedbirleri ile gunesh vannasi qebul etmek (bu barede daha cox bloqumuzda oxuyun - fotoqocalma haqqinda meqale); psixoloji rahatliq ve saglamliq. Xroniki stress ve menfi emosiyalardan qacmaga calishmaq lazimdir, shexsiyyetlerarasi munasibetler ve sosial inteqrasiya. İnsan kollektiv bir varliqdir, ona gore de aile, dostlarla muntezem gorushler ve xosh sosial muhit qaydaya cevrilmelidir. Xeyriyyecilik ve konullulukle meshgul olmaq da faydalidir. Yash artdiqca beynin murekkeb problemleri hell etmek qabiliyyeti tez-tez pisleshir ki, bu da tekce heyat keyfiyyetini azaldir ve umumi enerji tonuna tesir etmir, hem de xesteliklerin inkishafina sebeb ola biler. Neyrobikaya diqqet yetirin - beyni inkishaf etdiren ve fealiyyetini qoruyan fiziki ve idrak meshqleri edilmelidir.

İntizam. Qeribe seslenir, lakin cox vaxt yaxshi fiziki forma ve sabit ceki saxlayan yuksek mesuliyyetli ve ozunu teshkil eden insanlardir, bu da bir cox saglamliq problemlerinden qacinmaq demekdir.

Tibb tedqiqatcilarinin fikrince, ureyin omru 150 il, boyreklerin omru 150-200 ildir, beyin texminen eyni vaxtda ishleye biler, qaraciyer ise asanliqla 600 il yashaya biler. Ele ise gelin bu resurslardan duzgun istifade edek.

Telegramda izleyin