İnsanlar niye hekaye oxumagi xoshlayirlar?

Xeber / Maraqli / Hekayeler
01 Eylul 2018
3 090
0


İnsanlar niye hekaye oxumagi xoshlayirlar?
Odun etrafinda danishilan nagillardan tutmush Netflix seriallarina qeder her bir cemiyyetde hekaye neqli vacib yer tutur. Tekamul nezeriyyesi mutexessisleri de bunun sebebini arashdirirlar.

4 min il evvel Babil lovhelerine yazilmish “Gilqamesh” dastaninin bu gun de hevesle oxumasi olduqca teeccubludur. Bu dastan bizim dovrumuze qeder gelib catmish en qedim edebi eser sayilir. Yazildigi tarixden min il sonra bele bu eserden tesirlenerek yeni eserlerin yaranmasi burda behs olunan hekayenin ne qeder populyar oldugunu gosterir.

Bu hekayenin bu gun oxunmasi ve orda dile getirilen “dostluq” kimi esas fikirlerin ondan sonra yaradilan bir cox populyar hekayede yer almasi ise daha maraqlidir.

Hekayelerdeki bu kimi ortaq xususiyyetler “edebi Darvincilik” sahesinde arashdirmalar aparan alimlerin diqqetini cekir. Bu mutexessisler yaxshi bir hekayenin esas xususiyyetlerini ve Homerin “İlliada” dastanindan tutmush “Harri Porter”e qeder bir cox hekayenin populyar olma sebeblerini ortaya cixarmaga calishir.

Realliqdan qacmaq?
Yazinin ortaya cixmasindan evvel insanlarin bir-birine hekaye danishib-danishmamagi barede elimizde ciddi deliller yoxdur. Bununla bele texmin edilir ki, hekaye danishmaq xususiyyeti minlerce il boyu insan heyatinin onemli bir hissesi olub. Fransada 30 min evvel insanlarin yashadigi magaralardaki resmlerde tesvir edilen sehnelere soz senetinin de yoldashliq etdiyi melum olub.

Miciqan Universitetinin emekdashi Daniel Krugerin fikrince magaraya baxdiginizda bir cox ferqli resmin cekildiyini ve bunlarin ovla elaqedar her hansi bir hadiseni neql etdiyini gormek mumkundur. Yeqin o resmlerde neql olunan ehvalatlar qedim insanlar ucun boyuk ehemiyyet dashiyirmish. Gunumuzde sonuncu Buz Dovrunden qalma bezi hekayelere de rast gelmek mumkundur.

Muasir dovrde qedim insanlar kimi od etrafinda toplanmasaq da yetkin insan ayiq kecirdiyi vaxtin 6 faizini muxtelif sebeblerle “istehlak” etdiyi qurmaca hekayelere ayirir.

Tekamul prizmasindan baxdigimizda bu, realliqdan qacmaq ucun xerclenen uzun bir zamandir. Ancaq psixoloqlar ve edebiyyatshunaslar bu hekaye asililiginin bir cox faydasi ola bileceyini iddia edirler.

Hekaye neqli zehni itileyen shuurlu oyuna benzedilir. Bu yolla bizi ehate eden dunyani simulyasiya etmeyimiz ve xususi ile sosial sheraitle elaqeli ferqli strategiyalar mueyyenleshdirmeyimiz mumkun olur. Missuride yerleshen Muqeddes Luis Universitetinin emekdashi Jozef Karollun fikrince hekaye neqli bize bashqalari haqqinda melumat verir; empati ve agil nezeriyyesi kimi meselelerde tecrube bexsh edir.

Heqiqeten hekaye oxuyan ve ya hekaye dinleyen insanlarin beyinleri uzerinde aparilan tecrubeler korteksin sosial ve emosional qavrama ile elaqeli muxtelif hisselerinin herekete kecdiyini ve insanlarin ne qeder cox hekaye oxuyurlarsa bashqalari ile o qeder asan empati qurduqlarini gosterib.

Hemreyliyin ehemiyyeti
Tekamul psixologiyasi mutexessisleri insanin tarixden evvelki fealiyyetlerinin bu gun hele de xoshumuza gelen hekayeleri mueyyenleshdirdiyine inanirlar. Misal ucun, insanlar getdikce daha boyuk icmalar sheklinde yashamaga bashladiqlarinda cemiyyetden cox alan, amma ona evezinde hec bir shey qaytarmayan ve ya bir qrupun zererine ishler goren insanlarin qarshisini almaq ucun hemreylik gostermesi, emekdashliq etmesi lazim olurdu. Hekaye neql etmek dogru olan sosial normalari yaymaq meqsedi ile inkishaf ede bilerdi. Kruger bundan cixarila bilen dersi ixtisarla bele ifade edir: “Zulme qarshi muqavimet gostermek ve zalim olmamaq”.

Dunyanin muxtelif bolgelerinden goturulmush hekaye numunelerinde hemreylik movzusunun daha populyar oldugu mushahide edilib. Filippinde ovcu ve yigici 18 qrupla aparilan arashdirmalar zamani onlarin danishdiqlari hekaye-nagillarin 80 faizinin exlaqi qerar vermek ve sosial qadagalarla elaqeli oldugu melum olub. Bu movzularda daha cox hekaye neql eden toplumlarda daha cox hemreylik oldugu mushahide edilib.

“Gilqamesh” dastanina qayidasi olsaq burada Kral Gilqamesh fiziki gucu ve cesareti ile tam bir qehreman kimi gorunse de eyni zamanda gucunu pis niyyetler ucun istifade eden, istediyi qadinla yatan zulmkar-tirandir. Ancaq Endiku adindaki bir yad mexluqun qarshi cixmasi ile dostluq ve hemreyliyin ehemiyyetini oyrenir. Dinleyicinin nezerinden baxdiqda bu hekayeden cixarilan netice bellidir: Qehreman kral bele bashqalarina hormet etmeye mecburdursa siz de hormet etmelisiniz. Oxshar temalara Homerin “Odisseya” poemasinda da rast gelinir.

Senaye inqilabindan sonra ferdiyyetciliyin artmasi ile insanin hemreyliye maraginin azaldigini dushunmek olar. Amma Kruger ve Karrolla gore 19 ve 20-ci esrlerin evvellerinde yazilmish en populyar ingilis romanlarinda da bu temaya rast gelmek olar. Sevdiyimiz bu romanlardaki menfi qehremanlarin guclerini pis meqsedlerin ucun istifade ederek cemiyyete tesir etmeye calishdiqlari, xeyirxah insanlarin ise aciqli ve eqoist olmadiqlari mushahide edilir.

Qadinlar neye ustunluk verir?
Tekamul nezeriyyesi eyni zamanda romantik hekayelerin ve qadin qehremanlarin qetiyyetli “ata” fiqurlarina ve ya delisov exlaqsizlara ustunluk verdiklerini ne mueyyenleshdirib.

Ushaqlarin daima tehlukesiz sheraitde qalmasi baximindan “ata” secimi anlashilandir. Amma “seksual ogul hipotezasi” kimi de qebul tekamul teoriyasina gore ikincilere ustunluk verilmesinde esas sebeb onlarin xarici gorunushce gozel gorunmeleri, hiyleger ve cazibeli olmaqlari ve genlerin davami baximindan qadinlarin bu xususiyyetlerin ovladlarina da kecmeyini istemelidir. Edebiyyatdaki menfi xususiyyetleri bilmeyimize regmen yarashiqli, eshqbaz qehremanlarin bizi daha heyecanlandi bundan qaynaqlana biler.

Kruqer ingilis yazici Ceyn Ostinin romanlarini 200 il evvel yazsa da bu gun da oxunmasinin ve ekranlashdirilmasinin sebebinin yazarin tekamul psixologiyasina uygun gelen dogru qenaetler elde etmesi ile elaqelendirir.

Menfi qehremanlar
Hekayelerdeki menfi qehremanlar ise menfi tesirin ve ya xesteliklerin yayilmasi qorxusunu alovlandirmaq xidmetini yerine yetirir. Bu qorxu insanda tekamul neticesinde ortaya cixmishdir ve qoruyucu tesiri vardir. Tebiet etibari ile qebile xususiyyetlerine meylli oldugumuz ucun bu qehremanlar esasen kenar quvvelerin numayendelerinden ibaret olur. Hollivud filmlerindeki menfi qehremanlar adeten buna gore ecnebi aksenti ile danishirlar. Bunlarin qarshimiza cixarilmasi ile bizim oz qrupumuza olan bagliligimiz ve fedakarligimiz daha da mohkemlenir.

Meshhur cagdash ingilis yazarlarindan İan Makivanin fikrine gore romanda istifade olunan bu tekamul meylleri onun qiteleri ve esrleri asharaq bize gelib catmasini temin etmishdir: “İcinde yashadigimiz dovre uzaq ve ya oz medeniyyetimize yad edebi eserleri beyenmeyimizin sebebi yazarla ortaq hissleri, bezi derin ferziyye ehtiyatlarini bolushmeyimizdir.”

Mehz bu derin ehtiyatlara gore “Gilqamesh” dastani kimi bir hekaye dunen yazilibmish kimi teze ve sadiq dostun ehemiyyetini anlatan mesaji ise aradan 4000 il kecse de hele de quvvededir.

Elimizde deqiq faktlar olmasa da deye bilerik ki, bu gun oxudugumuz bezi hekayelerin kokleri tarixden evvelki dovre gedib cixir. Daniel Kruger “Gilqamesh” dastani ve Eski-Etiqdeki “Yaradilish” kitabinda behs olunan tufani Buz Dovrunde Orta Sherqde bash vermish tebii felaketlerin kultroloji yaddashimizdaki izi kimi gorur.

İndoneziyada Flores adasinda yashayan yerlilerin Ebu Qoqo adiyla teqdim etdikleri qisa boylu, cirtdana benzeyen efsanevi varliqlarin ise Homo Sapienslerle eyni dovrde yashayan, amma 10 min il evvel nesli tukenmish alt insan novleri ile eyni ola bileceyi dushunulur.

“O bolgenin ehalisi bu qisa boylu, danisha bilmeyen, amma ona deyilenleri tekrarlayan insanlara dair nagillar danishirlar. Bu nagillarin on minlerce il onceden dovrumuze qeder gelib cixmasi teeccubludur”, — Kruger deyir. Butun bunlar hekaye danishmagin diger funksiyalarini gosterir: Cox qedim zamanlara dair kollektiv hafize formalashdirmaq.

Asiya ve Afrikada ferqli kultroloji qruplar arasinda agizdan-agiza dolashan nagillarin yayilmasini tedqiq eden antropoloqlar “Demirci” ve “Sheytan” kimi bezi nagillarin 6 min il evvel buralara uz tutan ilk Hind-Avropa tayfalari ile geldiklerini ve onlarin qiteye yayilmasi ile birlikde nagillarin da yayildigini soyleyirler.

Evvelki Xeber


Geriye Qayit

Anarim.Az

Sayt Rehberliyi ile Elaqe

Saytdan Istifade Qaydalari

Anarim.Az 2004-2023